گور ایرانی در پارک ملی کویر احیا می‌شود
قوچ و میش، کل و بز، جبیر، گرگ، کفتار، روباه شنی، گربه شنی، گربه کاراکال و خزندگانی نظیر مار افعی شاخدار ازجمله گونه‌های جانوری پارک ملی کویر مرکزی محسوب می‌شوند. این زیستگاه تا پیش از انقلاب از زیستگاه‌های گورخر ایرانی محسوب می‌شد، اما رفته‌‌رفته از این گونه مهم تهی شد تا آنکه چند سال پیش، احیای آن با تلاش اداره کل محیط زیست استان سمنان و جوامع محلی صورت گرفت.
ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: احیای گور ایرانی در منطقۀ پارک ملی کویر مرکزی، حاصل کوشش‌های رضا شاه‌حسینی مقدم، رئیس پارک ملی کویر مرکزی و مهدی لهردی، معاون او در کنار مدیران اداره کل محیط‌زیست استان سمنان و ذی‌‌نفعانی همچون جوامع محلی، آفرودسواران، کارشناسان مستقل حیات وحش و فعالان محیط زیست است که توانستند گفتگوهای سازنده و همکاری‌های مؤثری را شکل بدهند و تمام بار حفاظت از منطقه و پروژه پرهزینه احیای گور را به گردن بودجه نحیف سازمان حفاظت محیط زیست نیندازند.
همیار، مخبر نیست!
رضا شاه‌حسینی مقدم، رئیس اداره پارک ملی کویر مرکزی درباره احیای گور ایرانی در پارک ملی کویر مرکزی می‌گوید: در سال 1393 به‌عنوان مسئول پارک ملی کویر معرفی شدم. از همان روزهای اول با همکاری محیط‌بانان به حفاظت فیزیکی به همان شیوه‌هایی که در گذشته آموخته بودیم، اقدام کردیم و با کمک جوامع محلی حاشیه‌نشین اطراف پارک ملی کویر به احیای منابع آبی پرداختیم؛ چرا که منابع آبی، یکی از شاخص‌های مهم در حفاظت منطقه پارک ملی کویر و فلات خشک ایران به شمار می‌رود.
وی ادامه می‌دهد: در زمان شروع کار، جوامع محلی تحت هیچ شرایطی به ما به‌عنوان پرسنل یگان حفاظت محیط زیست اعتماد نداشتند، تا آنکه با برگزاری نشست‌ها و جلسه‌های متعدد با دهیاران و شوراهای روستاها در سال 1396 به شکل رسمی وارد روستاها شدیم و با جلب اعتماد محلی‌ها و همکاری شکارچیان مشهور منطقه و افراد صاحب‌نفوذ و علاقه مندان محیط زیست، بازسازی و لایروبی آبشخورها و چشمه‌های داخل پارک ملی کویر را آغاز کردیم.
همین افراد را به‌عنوان راهنمای گردشگری به اداره کل محیط زیست استان سمنان معرفی کرده و به‌عنوان معیشت جایگزین، از آنها خواستیم از طریق گردشگری ضابطه‌مند به فعالیت بپردازند.
شاه‌حسینی می‌گوید که همزمان با ایجاد شرایط و آمادگی جوامع محلی، بهاتفاق مهدی لهردی، معاونش به برگزاری دوره‌های آموزشی جوامع محلی و بومی در مجموعه تاریخی قصر بهرام پرداخته‌اند و حتی امکان بازدید از حیات وحش منطقه را به‌صورت رایگان برای افراد محلی فراهم کرده‌اند. همچنین برای جلوگیری از انحصاری شدن گردشگری، نام افراد علاقه مند به حیات وحش و واجد شرایط، پس از تأیید مراجع ذی‌ربط، در سایت اداره کل محیط زیست استان سمنان به‌عنوان لیدر محلی پارک ملی کویر مرکزی ثبت شده است.
رضا شاه‌حسینی مقدم می‌گوید: در همه نشست‌هایی که با افراد محلی داشتیم در مقابل این سؤال که چرا تاکنون با محیط زیست همکاری نکرده‌اید، همواره یک جمله کلیدی دریافت کردیم: «کسی به ما اعتماد نکرد که نتیجه را ببیند».
با گذشت هفت سال از شروع همکاری ما با افراد بومی منطقه، شاهد کمترین تخلف شکار در پارک ملی کویر نسبت به سال‌های گذشته هستیم و این درحالی است که تا پیش از این، شاهد درگیری‌های بسیاری میان محیط‌بانان و شکارچیان بودیم. یکی از این درگیری‌ها در سال 1391 اتفاق افتاد که من در حین درگیری با شکارچیان غیرمجاز برای حفاظت از جان خود مجبور به تیراندازی و شلیک گلوله شدم و متأسفانه شکارچی از ناحیه دو پا آسیب دید، ولی در ادامه با همکاری افراد محلی، همان شکارچی غیرمجاز، اکنون در ردیف همیاران محیط زیست قرار گرفته است. نکته‌ای که همیشه به این افراد یادآور می‌شویم این است که «همیار مخبر نیست»!
فرار گورها
شاه‌حسینی می‌گوید: پس از فراهم شدن شرایط مناسب، به فکر انجام یکی از آرزوهای دیرینه خود یعنی انتقال گور ایرانی به پارک ملی کویر افتادیم که به مدت 37 سال از اکوسیستم پارک ملی کویر مرکزی حذف شده بود. تنها مانع کار، کمبود اعتبارات بود اما با توجه به انجام مطالعات در سال‌های گذشته و ایجاد سایت تکثیر و پرورش در پارک ملی توران به‌منظور معرفی مجدد به کویر مرکزی و با پیگیری‌های انجام‌شده در سطح استان، در نهایت مبلغ مورد نظر تأمین شد و در مهرماه سال 1397 انتقال ده رأس گور به پارک ملی کویر مرکزی توسط تیمی در دستور کار قرار گرفت. در حین انتقال، پنج رأس از گورها تلف شدند و پنج رأس باقی‌مانده که دو رأس ماده بالغ و دو رأس ماده نابالغ و یک رأس نر نابالغ بود به محل قرنطینه پارک ملی کویر انتقال یافتند؛ محلی که به‌منظور رهاسازی ایجاد شده بود.
وی می‌افزاید: این پروژه در آستانه شکست بود که بهاتفاق آقای لهردی به‌صورت ویژه و تمام‌وقت به تیمار جمعیت موجود پرداختیم؛ به‌گونه‌ای که گورخر ماده که یک کره داشت، دو کره بی‌مادر دیگر را نیز شیر می‌داد. یک ماه بعد، یک روز صبح به‌صورت غیرمنتظره‌ای باخبر شدیم که همه گورخرها بعد از پاره کردن فنس از محل قرنطینه خارج و متواری شده‌اند. بلافاصله به ردزنی و جستجوی گورها پرداختیم و بعد از شش ساعت تلاش آنها را یافتیم و با جرگه کردن، به طرف محل قرنطینه برگرداندیم، ولی گورها از رفتن به داخل قرنطینه خودداری کردند. با تاریک شدن هوا گورها دوباره متواری شدند.
صبح روز بعد با توجه به تردد زیاد گورها در محل که امکان ردزنی نبود تا ظهر به جستجو ادامه دادیم. تقریبا ناامید شده بودیم و تصمیم براین شد گورها رهاسازی و از هرگونه جستجو خودداری شود، ولی بنده اصرار به پیداکردن گورها و انتقال آنها به محل قرنطینه داشتم. عصر همان روز گورها را در فاصله 70 کیلومتری شمال‌شرقی محل پیدا کردم و با کمک همکارانم آنها را به سمت قرنطینه هدایت کردیم.
با موافقت مدیرکل وقت اداره کل محیط زیست استان سمنان با درخواست انتقال جمعیت در اسارت از استان یزد که همه آنها از موالید گورهای توران بودند، تعداد چهار رأس گور که شامل یک فرد نر و سه فرد ماده بود به پارک ملی کویر مرکزی انتقال داده شد و کار تکثیر در اسارت با 9 فرد آغاز شد. به همین منظور، سایتی به‌عنوان تکثیر و معرفی مجدد در محل پاسگاه محیط‌بانی« سنگفرش» احداث کردیم و گورهای موجود را از محل قرنطینه به سایت جدید انتقال دادیم.
وابستگی گورخرها به زندگی اجتماعی
رضا شاه‌حسینی می‌گوید: در زمان انتقال، اتفاقی افتاد که مبنای رهاسازی گورها در منطقه شد. در حال جابه‌جایی گورها، ناگهان یک رأس از آنها از داخل گاری به بیرون پرید و در دشت شروع به دویدن کرد اما بعد از دو ساعت به محل قرنطینه برگشت و در کنار فنس ایجادشده همراه بقیه گله که داخل فنس بودند حرکت می‌کرد. در این زمان، متوجه زندگی اجتماعی گورها و وابستگی شدید میان آنها شدیم و پی بردیم گورها درصورتی‌‌که تک‌‌به‌‌تک رهاسازی شوند، از محل رهاسازی متواری نمی‌شوند و وابستگی شدیدی به منبع آبی مورد استفاده دارند.
در آبان 1399 با هماهنگی مدیرکل وقت اداره کل محیط زیست استان سمنان، به رهاسازی آزمایشی دو رأس گور اقدام کردیم که به مدت سه روز اطراف محل سایت به چرا مشغول بودند و تا شعاع هشت کیلومتری تردد می‌کردند. بعد از سه روز به باز کردن قسمتی از سایت که به همین منظور احداث کرده بودیم، اقدام کردیم و دو ماده رهاسازی‌شده را دوباره به داخل سایت منتقل و این بار یک رأس نر را که نر غالب گله بود رها کردیم که حدود یک هفته در منطقه رها بود. پس از اطمینان از این که گورها از منطقه خارج نمی‌شوند، نر غالب را که به کشتن کره‌های داخل سایت اقدام کرده بود دوباره گرفتیم و یک ترکیب شامل پنج فرد ماده و یک فرد نر نابالغ به مدت دو سال به طبیعت پارک ملی کویر مرکزی معرفی شد که تا بهار سال 1400 در شعاع 30 کیلومتری محل سایت زیست کردند. با شروع فصل زایش، از پنج رأس گور آبستن، چهار زایمان موفق و یک زایمان ناموفق بود و نر غالب برای جلوگیری از درون‌آمیزی در سایت نگهداری شد و کره نر انتقالی از توران به‌عنوان نر غالب، گله را تحت اختیار گرفت.
بعد از اطمینان از این مرحله، برای افزایش ضریب ژنتیکی و جلوگیری از درون آمیزی، انتقال گور از پارک ملی «خبر» استان کرمان در دستور کار قرار گرفت و در ابتدای مهر 1401 تعداد 12 رأس گور بدون انجام بی‌‌هوشی با روش زنده‌گیری از استان کرمان به‌صورت زمینی طی 24 ساعت در سلامت کامل به پارک ملی کویر مرکزی انتقال داده شده و بعد از یک ماه رهاسازی شدند.
درحال‌حاضر 11 فرد گور کرمان نیز در طبیعت کویر مرکزی زیست می‌کنند، یک رأس نر غالب استان کرمان را در محل سایت نگه داشته‌ایم و نر قبلی داخل سایت را نیز رها کرده ایم. یک دسته 11 فردی کرمان با یک نر توران و 14 فرد قبلی با نر متولد کویر در دو گروه در طبیعت پارک ملی کویر مرکزی زندگی می‌کنند.
در سال 1402 گورهای ماده، پنج زایمان موفق داشتند که بی‌سابقه بود و تعداد گورها را به 32 رأس رساند. در مهرماه همان سال نسبت به انتقال سه گورخر (یک نر بالغ و دو ماده که مادر و کره بودند) از پارک ملی توران اقدام کردیم و این مهم، ذخیره ژنتیکی فوق‌العاده ای برای ما محسوب می‌شود.
دهم تیر سال 1403 گورهای آبستن طبیعت پارک ملی کویر، پنج رأس کره دیگر به دنیا آوردند و تعداد گورهای منطقه به 40 رأس رسید. بی‌سابقه‌ترین اتفاق برای پارک ملی کویر در یازدهم تیرماه همان سال، انتقال نر بالغ گله از پارک ملی کویر به منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران بود که در تاریخ پارک ملی کویر مرکزی برای نخستین بار انجام شد.
برای افزایش بالاتر ضریب ژنتیکی و جلوگیری از انقراض این گونه در پارک ملی کویر مرکزی، این کار ادامه پیدا خواهد کرد و امیدواریم با کمک جوامع محلی حاشیه پارک، این پروژه را به سرانجام برسانیم.
