اولویت های سیاست خارجی دولت چهاردهم کدامند؟

 مرتضی دامن پاک جامی*:انتخاب دکتر مسعود پزشکیان، جراح قلب و وزیر بهداشت دولت هشتم و نماینده چند دوره مجلس، با توجه به شعارها و وعده های انتخاباتی، می تواند برای اکثریتی از مردم و نحله های فکری و سیاسی که خواستار تغییر وضع موجود هستند، نوید بخش تغییر و تحول در هر دو عرصه سیاست داخلی و خارجی باشد. قبل از ورود جامع به بحث ذکر چند نکته کلی در رابطه با اصول سیاست خارجی دولت دکتر پزشکیان  ضروری است.

نکته اول، سیاست خارجی دولت چهاردهم آن گونه که رئیس جمهوری بارها بر آن تاکید کرده است، عرصه تداوم اجری سیاست های کلی نظام و اصول تثبیت شده حاکم بر رفتار سیاست خارجی ایران یعنی عزت، حکمت و مصلحت است. لذا انتظارات از سیاست خارجی این دولت برای تغییر را می باید در ذیل این سیاست ها و اصول مورد بررسی و مداقه قرار داد. 

نکته دوم، دکتر پزشکیان در جریان رقابت های انتخاباتی در میزگرد سیاسی شبکه یک در تاریخ ۲۹ خرداد اعلام کرد که سیاست خارجی  وی تحول گرا، واقع گرا، تعامل گرا و توسعه گرا خواهد بود. بنابر این، می توان اصول و اهداف کلی سیاست خارجی دکتر پزشکیان را در این چند کلمه و گزاره خلاصه کرد: برداشتن تحریم ها و پایان دادن به انزوای ایران، تنش زدایی، تعامل گرایی، عمل گرایی، توازن و تعادل، استمرار سیاست همسایگی در چارچوب منطقه قوی و دیپلماسی اقتصادی. بر این اساس، می توان گفتمان دولت چهاردهم را در ذیل گفتمان کلان انقلاب اسلامی، در عرصه سیاست خارجی، متوازن و فرصت گرا و در عرصه سیاست داخلی، تحول گرا و عدالت خواه معرفی کرد.

نکته سوم، پیروزی آقای پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری با سابقه‌ای که در نحله های اصلاح طلب دارد و نزدیکی وی به تفکرات اصلاح طلبانه و تعامل گرایانه دو دولت خاتمی و روحانی در عرصه روابط بین‌الملل و همچنین تبریک سران کشورهای مختلف جهان به ایشان، این امید را به وجود آورده است که در خارج از ایران نیز به انتخاب مردم آن احترام گذاشته شده است و بسیاری از کشورها از موقعیت به وجود آمده در عرصه داخلی ایران استقبال کرده و برای بهبود روابط با ایران و تنش زدایی در روابط با کشورمان اقدام می کنند. به عبارتی، انتظار می رود دیگر کشورها پیام مردم ایران برای تغییر و اصلاح وضع موجود را به خوبی دریافت کرده و شرایط و موقعیتی را به وجود آورند که با رفع تحریم های ظالمانه، فصل جدیدی از روابط خارجی ایران آغاز شود.

نکته چهارم،دکتر پزشکیان به صراحت اعلام کرده است که برای وی«دیپلماسی ، مذاکره و توافق» ذلت نیست بلکه یک راه معقول و کم هزینه برای رسیدن به عزت است. ایشان معتقد است که «ما دیگر فرصت نداریم در حالی که کشورهای منطقه با شتاب در حال توسعه هستند، در بهترین حالت درجا بزنیم»( سه شنبه - ۲۹ اسفند ۱۴۰۳ - حضور در برنامه «میزگرد سیاسی» شبکه سه سیما). با توجه به این دیدگاه، مذاکره و گفتگو با طرف های غربی برای احیای برجام و برداشته شدن تحریم ها از فوری ترین اولویت های دولت آقای پزشکیان خواهد بود.

با این حال، اشتباهی که در دولت یازدهم انجام شد، نباید دوباره تکرار شود. توجه به اصل واقع گرایی ایجاب می کند که وابسته کردن و معطل نگه داشتن کشور به نتیجه گفتگوها با غرب  بخصوص اگر به قیمت نادیده گرفتن دوباره شرق باشد، نمی تواند حلال همه مشکلات کشور باشد. 

نکته پنجم، با توجه به تاکید چند باره مقام معظم رهبری و دیدگاه درست رئیس جمهوری منتخب درباره اصل وحدت و انسجام ملی، برای موفقیت در اجرای سیاست های داخلی و خارجی به اجماع ملی و توقف دعواهای داخلی نیاز است. این موضوع به ویژه در عرصه سیاست خارجی از اهمیت بیشتری برخوردار است. يكي از مشكلات اصلي سياست خارجي ايران، كشانده شدن مباحث تخصصی آن به عرصه مناقشات جناحي، تريبون هاي غير رسمي و مباحثه های افراد و گروه ها در كف خيابان است. اين مساله باعث شده است تا موضوعات مهم كشور قبل از آن كه در دستگاه ها و نهاد هاي تخصصي ذيربط به بحث گذاشته شده و به  تصميمات كارشناسي و اجماع ملی منجر شود، در كانون منازعات سياسي داخلي قرار گيرد.

دولت چهاردهم باید بتواند از چالش قرارگرفتن موضوعات مهم سیاست خارجی در میانه منازعات جناحی عبور کند و تامین منافع ملی بر اساس اجماع ملی را هدف اصلی خود قرار دهد. توافق هسته‌ای نمونه عینی قابل ذکری است که در بیش از یک دهه گذشته به موضوعی مهم برای دعواهای جناحی و سیاسی در داخل کشور تبدیل شد و مسأله‌ای که با توجه به حمایت ارکان اصلی نظام از مذاکرات منتهی به برجام می‌توانست به نقطه قوت و انسجام ملی تبدیل شود، به کانون منازعات حزبی و جناحی داخلی تبدیل شد.

نکته ششم، دولت چهاردهم بر خلاف اتهامات رقبای انتخاباتی، نه دولت سوم خاتمی است و نه ادامه دولت روحانی، بلکه اولین دولت پزشکیان است که در عرصه عملی با توجه به نکات گفته شده، سیاست خارجی آن می تواند حد میانه ای باشد از روش های موفق و تجربه شده ای که در زمینه تنش زدایی در دولت های خاتمی و روحانی پیگیری می شد و رویکردهای مثبت برای گسترش روابط همسایگی و افزایش انسجام و هماهنگی میان میدان و دیپلماسیکه در دستور کار دولت شهید رئیسی قرار داشت.

در واقع، یک ابتکار میانه یا بینابین در دولت چهاردهم می تواند راه حل عبور ایران از وضعیت  بغرنج موجود باشد. این ابتکار می تواند شامل تنش زدایی در سیاست خارجی، حفظ روابط همراه با عزت و از موضع استقلال راهبردی با شرکای شرقی ( چین، روسیه)، همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی، اعلام تصمیم برای رفع نگرانی های غرب در زمینه موشکی و پهپادی، تقویت همکاری ها با همسایگان، تلاش برای استفاده از فرصت های موجود در بلوک ها، سازمان و چارچوب هایی مانند شانگهای، بریکس، اکو، کریدور شمال-جنوب (اینستک)، و اتحادیه اقتصادی اوراسیا باشد که انتظارمی رود دولت آقای دکترپزشکیان در اولویت روابط خارجی خود قرار دهد.

با توجه به این ملاحظات، و بررسی دیدگاه ها و مواضع اعلام شده از سوی رئیس جمهوری در طول تبلیغات انتخاباتی و پس از آن، می توان اولویت های سیاست خارجی دولت چهاردهم را در محورهای زیر برجسته کرد و به چالش های پیش روی آنها پرداخت.

۱- سیاست همسایگی بر محورایجاد منطقه قوی

دکتر پزشکیان در مصاحبه با روزنامه الحدید در ۱۱ خرداد، درست یک روز قبل از ثبت نام در انتخابات،  اظهار داشت که « برادری و هماهنگی با کشورهای عربی و اسلامی و رسیدن به یک زبان مشترک با آنها و سپس با سایر کشورهای جهان را به عنوان یک اصل اساسی در سیاست منطقه ای دولت خود مورد تاکید قرار می دهد». او در میزگرد سیاسی شبکه یک تلویزیون ایران در ۲۹ خرداد، خاطرنشان کرد که« تحت هیچ شرایطی تقویت و گسترش روابط همه جانبه با همسایگان را کنار نمی‌گذا رد و روابط و چالش‌ها با همسایگان را بر اساس اشتراکات مدیریت خواهد کرد.»

پس از انتخاب به ریاست جمهوری، پزشکیان در یادداشت مورخ ۳۱ خرداد در روزنامه تهران تایمز، سیاست همسایگی و ایده منطقه قوی را اینگونه تعریف می کند:« در دولت من، تحکیم روابط با همسایگان در اولویت قرار خواهد داشت. ما پیگیر تشکیل یک «منطقه قوی» خواهیم بود، نه مناسباتی که در آن یک کشور به تنهایی به دنبال استیلا و تسلط بر دیگران باشد. من قویاً اعتقاد دارم که کشورهای همسایه و برادر نباید منابع ارزشمند خود را در جهت رقابت‌های فرسایشی، مسابقه تسلیحاتی و محدودسازی بی‌مورد یکدیگر هدر دهند. به جای آن، هدف ما باید ایجاد محیطی باشد که در آن منابع همگان برای پیشرفت و توسعه منطقه، به نفع همه، اختصاص یابد».

پزشکیان همکاری برای توسعه و شکوفایی منطقه‌ای را اصل راهنمای سیاست خارجی خود توصیف می کند  و با اعلام آمادگی برای همکاری با کشورهای همسایه مثل ترکیه، عربستان سعودی، عمان، عراق، بحرین، قطر، کویت، امارات متحده عربی و سازمان‌های منطقه‌ای، بر اراده دولت خود به منظورتعمیق روابط اقتصادی، تقویت روابط تجاری، ارتقا سرمایه‌گذاری‌های مشترک، مقابله با چالش‌های مشترک و حرکت به سوی ایجاد چارچوب منطقه‌ای برای گفت‌وگو، اعتمادسازی و توسعه  تاکید می کند.

وی معتقد است اکنون وقت آن فرارسیده که با هم به چالش‌های مشترک در منطقه اعم از جنگ، تنش‌های فرقه‌ای، تروریسم و افراط‌گرایی، قاچاق مواد مخدر، کمبود آب، بحران پناهندگان، تخریب محیط‌زیست و مداخلات خارجی ، برای آینده بهتر نسل‌های بعدی رسیدگی نمائیم. پزشکیان همچنین، در توضیح ایده منطقه قوی، معتقد است که  اگر ما یک منطقه قوی داشته باشیم و منابع خود را در جهت رفع تنش و هم افزایی و توسعه به کار ببریم، قدرت‌های فرامنطقه‌ای و بیگانگان در منطقه مسلط نخواهند شد.

* پژوهشگر روابط بین الملل و سفیر سابق ایران در پرتغال و دانمارک