این شاهکار هنری ایرانی به خطر افتاده است
پتّه مقبره شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان را از لحاظ زیبایی، ظرافت و قدمت، یکی از نفیس‌ترین آثار سوزن‌دوزی در ایران می‌دانند، اما آن‌طور که انتظار می‌رود از آن نگهداری و مراقبت نمی‌شود.
اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت:هیچ‌کس به‌درستی نمی‌داند اولین‌بار کدام هنرمند باقریحه و چرا و چگونه دست به دوخت پتّه زد، چون منسوجات با هر شیوه‌ای نگهداری شوند باز هم مانند بناهای خشت و گلی و اشیای سنگی و مسی و مفرغین عمر درازی ندارند. بنابراین از نخستین پتّه‌هایی که دوخته شده اثری باقی نمانده اما آنچه مسلم است این که پتّه‌دوزی با تاریخ و فرهنگ کهن کرمان گره خورده است.
پتّه‌دوزی در واقع نوعی نقاشی کشیدن است اما نه با قلم‌مو بلکه با سوزن‌هایی ظریف و نخ‌هایی رنگارنگ.
هنرمندان پتّه‌دوز که بیشتر هم زنان و دختران کرمانی هستند، بر روی زمین می‌نشینند، پارچه‌‌هایی لطیف را که به آن شال پتّه می‌گویند بر روی پای خود انداخته، سر خم کرده و در عالم خیال فرو رفته و در نهایت آرامش و سکوت، نقش‌هایی رنگارنگ را می‌دوزند. در گذشته، این نقش‌ها از پیش بر روی شال‌ها طراحی نمی‌شد بلکه هنرمندان به‌صورت ذهنی آن را پیاده می‌کردند.
قدیمی‌ترین پتّه ایران
برخی پژوهشگران براساس نشانه‌هایی که از اشیاء و منابع تاریخی یافته‌اند این نظریه را مطرح می‌کنند که قدمت پتّه‌دوزی در کرمان به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد. از پتّه‌های خیلی قدیمی‌تر اثری باقی نمانده است.
در حال حاضر، قدیمی‌ترین پتّه‌ای که می‌توان از آن یاد کرد پتّه مقبره شاه نعمت‌الله ولی، شاعر و عارف نامدار، در شهر ماهان در استان کرمان است.
این پتّه که بر روی شالی با ابعاد ۳۵۰ در ۲۱۰ سانتی‌متر دوخته شده هم‌اکنون در موزه آستانه شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان در نزدیکی کرمان نگهداری می‌شود. این پتّه را از لحاظ زیبایی، ظرافت و قدمت یکی از نفیس‌ترین آثار سوزن‌دوزی در ایران می‌دانند، اما آن‌طور که انتظار می‌رود از آن نگهداری و مراقبت نمی‌شود.
نجمه محمدی‌نژاد، هنرمند و پژوهشگر پتّه، بسیار برای این اثر هنری ارزش و احترام قائل است و آن را «شاه همه پتّه‌ها» می‌نامد.
او در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات درباره قدمت این شاهکار هنری می‌گوید: پتّه شاه‌نعمت‌الله ولی، توسط استاد فرج‌الله کرمانی که طراح قالی بود به‌زیبایی تمام و با نقوش منحصر به‌فرد که در جای‌جای آن و در مرحله به مرحله پتّه تغییر می‌کند طراحی شده است.
برخی روایات می‌گویند این پتّه توسط 16 دختر کرمانی دوخته شده است. برخی دیگر بر این باورند 28 دختر آن را دوخته‌اند. دقیقا مشخص نیست چند بانو روی آن کار کرده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: تاریخی که بر روی پتّه ثبت شده سال 1294 است. چون آن زمان بیشتر «هجری‌قمری» ملاک تاریخ بوده، حدس می‌زنیم دوخت آن در سال 1294 هجری‌قمری تمام شده باشد. البته کارشناسان مرتبط باید به‌طور دقیق در این‌زمینه نظر بدهند.
محمدی‌نژاد تأکید می کند:چیزی که فعلا می‌دانیم این است که این پتّه زیبا در اواخر دوران قاجار دوخته شده، جنس پارچه پتّه از کرک بسیار اعلا و ظریف است. این پارچه از الیاف طبیعی تهیه شده، رنگرزی نشده و رنگ خود کرک را دارد. او با بیان این که نخی که با آن پتّه دوخته شده هم از جنس کرک است، اضافه می‌کند: نخ‌ها رنگرزی گیاهی شده است.
حدود 15 رنگ زیبا در این پتّه به‌کار رفته، لبه آن هم با یراق ابریشم زینت شده و آستری از پارچه کتان دارد.
نشانی از جاودانگی
محمدی‌نژاد درباره نقوش این پتّه توضیح می‌دهد: نقش اصلی کار، یک سرو بسیار زیباست. سرو نماد بی‌مرگی و جاودانگی و همچنین آزادگی است. این سرو که با نخ کرک دوخته شده در وسط پتّه چشم‌نوازی می‌کند. در بالای سرو نقش محرابی دوخته شده و نقوش دور تا دور آن نیز تُرنج است. از آنجایی که این پتّه برای روپوش مقبره دوخته شده، آیاتی از قرآن و اسامی ائمه هم بر روی نقش نوشته‌اند. علاوه بر این نقوش، دورتادور پتّه و در حاشیه‌ها نقش سرو تکرار شده است. برای پتّه مقبره شاه نعمت‌الله، از روش دوخت پتّه کهن استفاده شده که دوختی بسیار قوی بود و متن و زمینه‌های کار با گل و بوته‌های ذهنی پر می‌شد. دوخت ذهنی به این معناست که بانوی هنرمند دوزنده، تمام گل‌ها و برگ‌ها را (بدون این که طرح آن از قبل کشیده شده باشد) به صورت ذهنی می‌دوخت.
پتّه‌های معاصر به گونه‌ای است که مثلا یک گل کشیده و داخل آن توپُردوزی می‌شود ولی در پتّه‌های کهن، ابتدا زمینه کار به‌صورت ذهنی غرق گل و بوته و بعد متن در نقاط کمی از شال و به‌صورت ظریف بر روی آن اجرا می‌شد؛ یعنی حجم متن‌دوزی بسیار کم و بیشتر کار، گل و بوته‌های روییده از ذهن هنرمند بود. تمام سطح پتّه شاه نعمت‌الله ولی، غرق گل و بوته‌های ذهنی است.
رنگ‌های متنوع پتّه
از لحاظ رنگ‌بندی نیز پتّه شاه نعمت‌الله ولی با پتّه‌های معاصر فرق دارد. محمدی‌نژاد با اشاره به این نکته ادامه می‌دهد: رنگ‌بندی این پتّه براساس رنگ‌های طبیعت و دایره رنگ صورت گرفته است. وی از کاربرد رنگ‌هایی از جمله سیاه، لاکی، گل‌خاری، فیروزه‌ای، پسته‌ای، بادامی و سفید در نقوش این پتّه یاد می‌کند: داخل بُتّه‌جقه‌ها بیشتر با اُخرایی و خردلی متن‌دوزی شده و رنگ سبز چمنی نیز برای برخی از برگ‌ها به کار رفته است.
این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: رنگ‌ها در پتّه مانند قالی کرمان اسامی سنتی دارند و امروزه هم سعی می‌کنیم همان اسم‌ها را بیان کنیم.
مثلا «گل‌خاری» از رنگ خارهای بیابان‌های کرمان گرفته شده که رنگ قرمز متمایل به صورتی دارد یا لاکی کرمانی، یک رنگ معروف است که در زمینه‌های قالی کرمان نیز بسیار استفاده می‌شود.
رنگ بادامی یا ترمه‌ای، همان رنگ پوست بادام است.
رنگ اخرایی یا شتری، رنگی است که بر روی بدن شتر می‌بینیم. رنگ سبز چمنی هم یک سبز پررنگ و زنده است.
فیروزه‌ای، رنگ سنگ فیروزه و پسته‌ای رنگ مغز پسته است.
شاهکار هنری در خطر
محمدی‌نژاد سپس با بیان این که این پتّه، شاه همه پتّه‌هاست و از لحاظ دوخت و رنگ‌بندی و نقش، بسیار هنرمندانه و دقیق کار شده است، اظهار می‌کند: این پتّه بسیار سوزن‌ها خورده تا به ثمر رسیده و ارزش فراوانی دارد. کاش قدر آن را بیشتر می‌دانستند و شرایط نگهداری‌اش را بهبود می‌بخشیدند.
او با ابراز نگرانی از آن که این اثر ارزشمند در شرایط مناسبی نگهداری نمی‌شود، می‌گوید: زیر پتّه، یک میز قرار دارد که چوبی و فرسوده است و هر لحظه امکان تخریب آن وجود دارد، ضمن این که همه می‌دانیم وقتی چوب مدت زیادی می‌ماند امکان قارچ‌زدگی دارد، درنتیجه حشرات و آفات در آن جمع می‌شوند که می‌توانند به پتّه نیز رسوخ کنند. محفظه شیشه‌ای که دور پتّه قرار دارد نیز اصلا مناسب نیست.
محمدی‌نژاد با بیان این که پتّه هواخور خوبی ندارد، می‌افزاید: این اثر هنری باید شرایط موزه‌ای داشته باشد یا اگر نمی‌توانند شرایط موزه‌ای برای آن فراهم کنند لااقل به گونه‌ای باشد که هواخور داشته باشد.
وی با تأکید بر این که شرایط نگهداری پتّه بسیار نامناسب است، اظهار می‌کند: متأسفانه وسط آن قارچ زده و روز به‌روز این قارچ در حال گسترش است و هنوز اقدامی برای مرمت نشده یا اگر شده، مطلوب و کافی نبوده، چون لکه‌های قارچ همچنان وجود دارد و مدام در حال گسترش است.
فضایی که این پتّه در آن قرار داده شده حالت نم و رطوبت دارد. وقتی داخل این محیط قرار بگیرید به وضوح درمی‌یابید مکان مناسب موزه نیست. متأسفانه این پتّه قدیمی در چنین وضعیتی نگهداری می‌شود. الیاف پارچه در بهترین شرایط بیش از 500 سال نمی‌توانند عمر کنند. دیر بجنبیم، پتّه موزه شاه نعمت‌الله ولی را از دست می‌دهیم و این نگرانی بسیار جدی است.
باید هرچه زودتر به وضعیت این پتّه که نمادی از هنر اصیل و پرسابقه بانوان کرمانی است رسیدگی شود تا این سرمایه عظیم از بین نرود.
نتایج یک تحقیق
در یک کار پژوهشی که موضوع آن بررسی آسیب الیاف پتّه شاه نعمت‌الله ولی به روش آنالیز دستگاه SEM است و توسط حکیمه کیخای هجرتی، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی، مهرناز آزادی بویاغچی و محسن محمدی از اعضای هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان انجام و نتایج آن در سال 1398 منتشر شد، تصریح شده است: نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که در ناحیه کوتیکول و کورتکس الیاف پشم موجود در پارچه زمینه و نخ‌های سوزن‌دوزی آسیب‌دیدگی وجود دارد.
همچنین در الیاف ابریشم که در لبه پتّه کار شده و در الیاف آستر که از جنس کتان است، شکستگی رخ داده که احتمالا بر اثر فشارهای فیزیکی و مکانیکی موجود بر روی الیاف ایجاد شده است. همچنین، لایه ضخیمی از آلاینده‌ها بر روی سطح الیاف ابریشمی، نخ سوزن‌دوزی و نخ شال دیده می‌شود.
