نماد مدرنیته در قلب تهران قدیم چگونه برپا شد؟

سجاد تبریزی خبرنگار اطلاعات نوشت: کوشک عمارتی برونگراست که در مرکز یک فضای سبز ـ عموما باغ ـ ساخته می‌شود. کوشک در واقع کاخ یا قصری کوچک است که به صاحب‌منصبان و خوانین تعلق داشت. ابعاد و تزئینات کوشک‌ها نشانی از مال و مکنت مالک آن بود و نوعی رقابت و فخرفروشی در طراحی و ساختشان وجود داشت.

عمارت کوشک شقاقی در مرکز تهران، سال‌هاست دل هر بیننده‌ای را می‌رباید، عمارتی عجیب که هم نشانه‌هایی از معماری سنتی ایران دارد و هم در نگاه اول تداعی‌کننده قلعه‌های فرنگی است، عمارتی که می‌تواند ذهن خیال‌پرداز آدمی را پرواز دهد و هزاران قصه جن و پری در مورد این بنا بسازد.

تضاد ناشی از برخورد دو گونه کاملا متفاوت از معماری در یک ساختمان باشکوه و زیبا، سؤالات زیادی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند، چنان‌که شاید هدف معمار نیز همین بوده، مهندس حسین شقاقی.

وی در پایان دوره قاجار و ابتدای دوره پهلوی این عمارت زیبا را ساخت. داستانی وجود دارد که می‌گوید زمانی که همسر مهندس شقاقی باردار بود، وی شروع به ساخت این عمارت زیبا کرد تا آن را به همسرش اهدا کند، اما همسرش در زمان زایمان بدرود حیات گفت و صاحب اصلی که انگیزه‌بخش و الهام‌دهنده معمار در ساخت این کوشک بود، هیچ‌گاه نتوانست زندگی در آن را تجربه کند. شاید به همین دلیل بود که شقاقی، خیلی زود عمارت را به یک شرکت تجاری فروخت.

اما نکته مهم در مورد کوشک شقاقی، دور ماندن این بنای زیبا از گزند تخریب است، بنایی که سال‌ها بعد تحت مدیریت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و امروزه نیز در اختیار وزارت میراث است.

کوشک چیست؟

کوشک عمارتی برونگراست که در مرکز یک فضای سبز ـ عموما باغ ـ ساخته می‌شود. کوشک در واقع کاخ یا قصری کوچک است که به صاحب‌منصبان و خوانین تعلق داشت. ابعاد و تزئینات کوشک‌ها نشانی از مال و مکنت مالک آن بود و نوعی رقابت و فخرفروشی در طراحی و ساختشان وجود داشت.

مهندس حسین فاتحی، معمار و عضو هیأت علمی ‌‌دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با بیان این نکته می‌گوید: کوشک در مقایسه با بناهای دارای حیاط مرکزی ایران که عموما درونگرا هستند و محل اعتماد و آرامش خانواده، دیده مراجعین را به تماشا دعوت می‌کند.

ارتفاع بالاتر از ارتفاع بناهای معمولی کوشک نیز بیانگر موقعیت اجتماعی مالک است و اساسا ارتفاع، خود به نوعی نمایش جلال و ابراز شوکت و مکنت است.

او در مورد موقعیت بنای کوشک توضیح می‌دهد: برای ساخت کوشک، فضای سبز را به صورت شطرنج سه در سه (یعنی 9 قسمت) تقسیم می‌کردند و در قسمت وسط آن عمارت قرار می‌گرفت، عمارتی که از چهار طرف اصلی به راه‌ها و چهار باغچه کناری فضای سبز منتهی و محدود می‌شد. پلان کوشک‌ها عمدتا مربع بود، بعد تبدیل به هشت‌ضلعی شد که هشت فضاهای ایوان و ورودی، فضاهای پر و خالی نمای بیرونی را شکل می‌داد، یعنی در هر جهت یک ایوان به عنوان فضای خالی و ساختمان، فضای پر آن سمت بود. 

در معماری کوشک، طبقه اول با چند پله از سطح زمین بالا می‌آمد که امکان اشراف به جهات چهارگانه را ایجاد می‌کرد. بالای این پله‌ها، عموما ایوان‌هایی ساخته می‌شد که به دلیل محصور بودن آن‌ها، فضای مکث و خلوت به حساب می‌آمد. ایوان همچنین به واسطه دالانی بودن از یک جهت تا جهت دیگر، فضای عبور از بنا و اتصال به فضای سبز (باغ) را ایجاد می‌کرد.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: در برخی از کوشک‌ها چهار ایوان در چهار جهت به نقطه میانی بنا متصل می‌شد و فضای گذر را در داخل عمارت نیز دنبال می‌کرد که با احداث حوض در نقطه مرکزی، حالت خوشایندی از حرکت و توقف و تأمل در پی داشت که موجب دلپذیری فضای داخلی می‌شد.

وی می‌افزاید: پلان کوشک‌های ایران به صورت مربع و بعد هشت‌ضلعی ساخته شد، با این حال بعدها کوشک‌های دایره‌ای نیز کم و بیش ساخته شد. انتخاب کوشک دایره‌ای توسط خوانین به عنوان نشانه‌ای از تفاخر و بیان برتری از نظر موقعیت اجتماعی بود، با این حال اولویت‌هایی در ساخت کوشک‌ها مشاهده می‌شود که مطابق با شرایط اقلیمی ‌منطقه است؛ مثلا در برخی موارد مطابق با باروهای قلعه‌های خوانین، کوشک به شکل دایره‌ای ساخته می‌شد که به نظر می‌رسد ضمن مطرح شدن به عنوان یک نشانه، دایره بودن آن قابلیت محافظت بیشتری ایجاد می‌کرد. با وجود این، سلیقه‌های شخصی و موقعیت‌ اجتماعی سیاسی و مالی آمرین به احداث، همان طور که امروز بیانگر نفوذ غیرتخصصی سیاست‌گذاران در ساخت بناهاست، در ساخت کوشک‌ها در سراسر ایران به چشم می‌آید.

رکن متمایزکننده

یکی از مهم‌ترین ارکان کوشک، ایوان است که تفاوت عمده معماری این بنا با بناهای سنتی ایران محسوب می‌شود. 

مهندس حسین فاتحی توضیح می‌دهد: ایوان قسمتی است که از نظر نما یک تنفس محسوب می‌شود و بدنه پر و خالی نما را شکل می‌دهد. ایوان‌ها در برخی موارد به هم متصل می‌شدند که در وسط عمارت کوشک، به حوض و آبنما می‎رسیدند و از چهار طرف به هم راه داشتند.

وی می‌افزاید: کوشک‌ها معمولا با ارتفاع بلند ساخته می‌شدند و تراکم سازه‌ای داشتند تا عناصر آن بارهای سازه‌ای را در هم خنثی کنند.

کوشک شقاقی

همان‌طور که اشاره شد، کوشک شقاقی یکی از زیباترین و خاص‌ترین کوشک‌های ایران است. این بنا با معماری تلفیقی، بنای زمانه خویشتن بوده و همراه با ورود مظاهر مدرنیته به ایران ساخته شده است.

. مهندس فاتحی می‌گوید: در ساختمان کوشک شقاقی، ایوان‌هایی که به داخل راه داشته باشد وجود ندارد، ولی از سمت جنوب، دو ایوان کوتاه که نور را از طریق پنجره‌ها به داخل هدایت می‌کند ساخته شده است.

وی می افزاید: این کوشک در سه طبقه ساخته شده است. در قسمت ورودی کوشک شقاقی با هفت پله از ارتفاع حیاط به طبقه همکف می‌رسیم که یک طبقه بالا و یک طبقه زیرزمین نیز وجود دارد. مصالح ساخت کوشک‌ها عبارت بود از سنگ، خشت و نمای آجری که ضخامت یازده سانتی‌متر داشت، اما مهندس شقاقی که این عمارت را بعد از ورود سیمان به معماری ایران ‌ساخت، در آن برای اولین بار از بلوک‌های سیمانی فرانسوی الگوبرداری کرد و نمای این کوشک را با تلفیقی از خشت و گل و بلوک‌های سیمانی و آجر ساخت و نقش‌های کاشی‌کاری بعدها به آن اضافه شد.

این استاد دانشگاه  ادامه می‌دهد: قسمت سردر کوشک به سبک معماری ایرانی ساخته شده است. در طبقه بالا یک پنجره چوبی وجود دارد که بر روی آن گره‌سازی چوبی انجام شده و قابلیت باز شدن و تهویه هوا دارد. این پنجره با شیشه‌های رنگی، نقش نور را در داخل عمارت، زیباتر منعکس می‌کند، قدمت پنجره سردر ورودی به مرحله بازسازی دوم برمی‌گردد اما پنجره‌های اصلی یا پنجره‌های کناری بنا، مستطیل‎شکل و متناسب با فرم بنا در زمان شکل‌گیری ساخته شده است و برای این که از شدت نور کم شود، فقط قسمت‌های بازشو، شیشه روشن دارد و بقیه به وسیله شیشه‌های رنگی پوشیده شده است.

وی توضیح می‌دهد: کاشی، تراش آجر و تزئینات آجری در نما کار مهمی ‌‌انجام می‌دهند. در کوشک شقاقی نیز به غیر از جرزها و ستون‌ها که پوشش اصلی هستند، چند نمونه از نمای تراش آجر را داریم که به صورت گل‌های مربع لوزی‌چین، روی نما شکل گرفته‌اند، بالای آن بافت آجری حصیری است و در نمای کنار ورودی فرعی، امتداد طولانی ارتفاع به وسیله نوارهایی که گذاشته شده، زیباتر جلوه می‌کند.

مهندس فاتحی در پایان گفتگوی خود تأکید می‌کند: در کوشک شقاقی به مرور کاشی با آجر تلفیق شده و در این ساختمان هم کاشی و هم آجر دیده می‌شود. مقرنس پوشش لبه‌های بام نیز به وسیله بلوک‌های سیمانی ساخته شده و در واقع نمای ظاهری بلوک‌های سیمانی است.

عکس از: احسان کاظملو