این گیاه فوق العاده ارزشمند ایرانی در معرض خطر قرار دارد

ضمیمه دانش امروز روزنامه اطلاعات نوشت: از اواسط تا اواخر بهار دامنه‌های زاگرس پوشیده از گل‌های زیبا و منحصربه‌فرد می‌شود که بیننده با دیدن هر کدام از این گل‌ها می‌پندارد عجیب‌ترین و زیباترین گل جهان را دیده است. زنبق سیاه از گل‌هایی است که بیننده را آن‌چنان مجذوب ظاهر زیبای خود می‌کند که خستگی ناشی از کوهنوردی فراموش می‌شود.

گیاه زنبق سیاه که به آن زنبق گرجی نیز می‌گویند به نام‌های دیگری نیز شهرت دارد. گونه‌ای گیاه علفی و پایا (چندساله) از خانواده زنبق‌ها (Iridaceae) بانام علمی Iris ibericaاست. بااین‌حال به چندین گونه دیگر از زنبق‌ها نیز زنبق سیاه می‌گویند.

این گیاه از راسته گیاهان گلدار Asparagalesو رده تک‌لپه‌ای‌ها است و ارتفاع آن از هشت تا سی سانتیمتر متغیر است. زنبق سیاه دارای پیاز (ریزوم) زیرزمینی، باریک، فشرده و خزنده با ریشه‌های منشعب کشیده و معطر و ساقه هوایی، باریک به رنگ سبز کم‌رنگ است که از میان طوقه‌ برگ‌ها بیرون آمده و به گل منتهی می‌شود.

زنبق سیاه مشابه «زنبق سوسیانا» است اما شکل برگ و گل آن فرق دارد. این گیاه در زمره گیاهان خشکی‌زی یا خشکی‌دوست طبقه‌بندی می‌شود؛ چون آب‌و‌هوایی با خشکی متوسط را می‌پسندد. ساقه‌ آن باریک و کوتاه است و می‌تواند 15 تا 20 سانتیمتر رشد کند.

برگ‌های زنبق سیاه صاف، باریک، دراز، تیغه‌ای، نوک‌تیز و بدون دمبرگ به فرم خطی و شبیه به شمشیر هستند که در امتداد طولی تا شده‌اند.

طول برگ‌ها اغلب از ساقه بیشتر و پهنای آن‌ها یک تا سه سانتیمتر است. برگ‌ها سبز روشن تا سبز رنگ پریده هستند. غلاف برگ‌های فوقانی قسمتی از غلاف برگ‌های تحتانی خود را می‌پوشانند. گل‌ها به شکل گل‌آذین، نر ـ ماده به رنگ بنفش تیره متمایل به سیاه یا قهوه‌ای تیره همراه با اندکی رگه‌های سفید مایل به کرم هستند که گلپوش‌های (گلبرگ) بیرونی سیاه هستند. گلپوش‌ها شش قطعه‌ای و تقریباً هم‌اندازه هستند.

سه قطعه بیرونی گلپوش‌ها اندکی مدور، برگشته به‌طرف پایین و به نام آویز است که دارای یک قسمت پایینی به نام ناخنک و یک قسمت پهن‌تر به نام پهنک هستند.

سه قطعه درونی بیضی ـ مدور و به نام درخش به‌صورت افراشته، گسترده و زاویه‌دار هستند. قطعات گلپوش در قاعده کم‌وبیش به هم متصل شده‌اند. این گل سه پرچم دارد که متقابل با سه قطعه گلپوش بیرونی است. خامه (مادگی) به سه برچه (شاخه) پهن و گلبرگ مانند تقسیم شده و هر برچه روی پرچم خم شده‌است. از مجموع این سه برچه تخمدان زیرین با سه حفره به وجود می‌آید و هر کدام از این حفره‌ها محتوی تخمک‌های واژگون است. کلاله‌ها از هم فاصله‌دار، کم‌وبیش گسترده و به‌رنگ بنفش هستند. این کلاله‌ها در انتهای برچه‌های خامه قرار دارند و سه‌شاخه‌اند. میوه پوشینه (کپسول مانند) همراه با دانه است.

ترکیبات شیمیایی پیاز (ریزوم) زنبق شامل ماده رزینی تلخ، آمیدون و ایریدین (Iridine)است. ایریدین نوعی ماده گلوکوزیدی است که اگر تجزیه شود، به گلوکز و ایریژنین (Irigenine)تبدیل می‌شود. همچنین پیاز زنبق دارای درصد کمی از اسیدهای میریتیک، اولئیک و اترهای میتیلیک است. ماده معطر زنبق که در پیاز آن یافت می‌شود به نام ایرون (Irone)به حالت خالص و به‌صورت بلورهای کوچک بی‌رنگ و دارای رایحه‌ی خوشی است. این ماده در آب حل می‌شود ولی در اتر و الکل حل نمی‌شود.

اسانس زنبق از پیاز این گیاه توسط تقطیر با بخار آب به دست می‌آید. بدین صورت که ابتدا باید توسط اثر اسیدها نشاسته آن را به مواد محلول تبدیل کرد یا این‌که قطعات پیاز را تخمیر کرد. سپس عمل تقطیر انجام می‌شود. با تقطیر پیاز زنبق، مایع خوشبویی به دست می‌آید که از آن اسانس استخراج می‌شود.

اسانس زنبق دارای ارزش فوق‌العاده‌ای در صنعت عطرسازی است. از پیاز تازه‌ زنبق به علت بوی ضعیف نمی‌توان   اسانس تهیه کرد بلکه باید به مدت یک سال از جمع‌آوری و خشک شدن پیازها بگذرد تا بوی مطبوعی به خود بگیرد. پیاز زنبق دارای خواص درمانی نیز هست. مصرف کم پیازه تازه‌ زنبق دارای اثر مدر، خلط‌آور و دافع انگل است ولی مصرف مقدار زیاد آن موجب تحریک دستگاه گوارش و مسمومیت می‌شود. همچنین پیاز زنبق برای رفع آسم و سیاه‌سرفه مفید است.

در روش مصرف درمانی آن شیره‌ پیاز تازه زنبق را به مقدار 15 تا 30گرم به‌طور خالص مصرف می‌کنند. برای از بین رفتن طعم تلخ آن را در عسل یا آب رازیانه با شربت‌های دیگر مخلوط می‌کنند. باید توجه داشت که مصرف آن باید با مشورت پزشک یا متخصص گیاهان دارویی صورت گیرد. از برگ‌های تازه زنبق می‌توان به‌عنوان پمادی برای رفع ورم‌ها و سوختگی‌های سطحی، جوش‌های چرکین و بواسیر استفاده کرد.

گرد خشک پیاز زنبق باعث عطسه و ترشحات مخاط بینی و دهان می‌شود. زنبق موجب مسمومیت در دام‌هایی می‌شود که در موقع چریدن به‌طور اتفاقی از این گیاه تغذیه می‌کنند.گونه‌ زنبق سیاه گیاهی بسیار کمیاب و در معرض خطر است و از این نظر باید اقداماتی در حمایت ازاین‌گونه به‌وسیله کنترل و حفاظت محل‌های رویش آن به عمل آید.