اسما پورزنگی‌آبادی - روزنامه اطلاعات| ابداعات خلاقانه برای دستیابی به آب که مهم‌ترین آن‌ها حفر قنات در مناطق کویری است، دانش حیرت‌انگیز سنجش و تقسیم و مدیریت آب و باورها و رسوم و فرهنگی که حول آب شکل گرفته، همه حکایت از پیوند عمیق تمدن ایرانی و آب دارد.
آب و باران، کم‌آبی و خشکسالی از دیرباز در سرزمین ما مسأله‌ای بسیار مهم بود. ابداعات خلاقانه برای دستیابی به آب که مهم‌ترین آن‌ها حفر قنات در مناطق کویری است، دانش حیرت‌انگیز سنجش و تقسیم و مدیریت آب و باورها و رسوم و فرهنگی که حول آب شکل گرفته، همه حکایت از پیوند عمیق تمدن ایرانی و آب دارد؛ آن‌چنان که آب در نزد ایرانیان، شخصیتی ویژه و جایگاهی فراتر از ماده‌ای حیاتی برای کشت و زرع و زیستن می‌یابد.
در ایران باستان، آب را مقدس و دارای احترام می‌دانستند. هرودت، مورخ یونانی قرن پنجم پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان در آب (جاری) تفو نمی‌اندازند، در آن دست نمی‌شویند و متحمل هم نمی‌شوند که دیگری آن را به کثافاتی آلوده کند. احترامات بسیاری از آب منظور می‌دارند.»
در دیگر منابع آمده که در ایران باستان، چنانچه کسی مُرداری در آب جاری می‌انداخت به جرم آلوده کردن آب به مجازات اعدام محکوم می‌شد. در ایران پس از اسلام نیز آب همچنان دارای اهمیت و زندگی‌بخش و پاکیزه شدن با آب و پاک نگاه داشتن آن، مورد توجه ویژه بود.
ایران، سرزمین احترام نهادن به آب بود. ایرانیان برای آب قربانی می‌کردند و مراسمی مانند جشن تیرگان و آبانگان داشتند.
آب‌های نر و ماده
یکی از جالب‌ترین باورهایی که در بین ایرانیان قدیم نسبت به آب وجود داشت، نر و ماده بودن آب است.
دکتر مرتضی فرهادی، مردم‌شناس در مقاله عروسی آب می‌نویسد: «آدمی از طبیعت خود و دیگر جانوران آموخته است که از آمیزش نر و ماده، زایش و افزایشی به وجود می‌آید. همچنین از تجربیاتی که از نر و ماده بودن برخی گیاهان دوپایه یا یک‌پایه با گل‌های نر و ماده جداگانه داشته و پیوندپذیری برخی درخت‌ها و بالاخره به خاطر فرافکنی و قیاس به نفس انسان نسبت به دیگر موجودات جهان، پنداشته که همه موجودات جهان دارای جان و روان بوده، نر و ماده داشته و با پیوند و آمیزش با یکدیگر، زایش و افزایش پیدا می‌کنند؛ همچون نر و ماده بودن آب‌ها.»
وی می‌افزاید: «باور به نر و ماده بودن آب‌ها در مناطق کم‌آب ایران، باوری باستانی است. روستاییان و کشاورزان ایرانی در گذشته با معیارهای خویش به این تشخیص دست می‌یافته‌اند، به‌عنوان مثال در برخی روستاها این باور وجود دارد که آب اگر نرم و هموار و بی‌سروصدا حرکت کند ماده و اگر تند و خروشان حرکت کند نر است یا در برخی روستاها معتقدند اگر پوست دست و پای مقنی هنگام کار در قنات، زبر و خشن شده و ترک بخورد، آب قنات نر و اگر پوست دست و پای مقنی نرم شود آب ماده است یا در برخی روستاها معتقدند قنات نر، قناتی است که آب آن کم و زیاد می‌شود و افت و خیز دارد و اگر برایش زن نگیرند، قهر کرده و در پی جفت ماده خود رفته، در نتیجه آب آن کم یا به‌طور کلی خشک می‌شود.»
خواب آب
محمد برشان، پژوهشگر و مدیر مرکز قنات استان کرمان با بیان این‌که آب در جای‌جای تمدن ما جاری و ساری است می‌گوید: براساس نر و ماده بودن آب، در بسیاری از مناطق کم‌آب در ایران در گذشته وقتی با خشکسالی مواجه می‌شدند مراسم ازدواج قنات را برگزار می‌کردند. اگر قناتی آب نر داشته باشد برایش زن و اگر آب ماده داشته باشد برایش داماد می‌گرفتند. این رسم هنوز در برخی مناطق زنده است.
وی می‌افزاید: یکی دیگر از باورها نسبت به آب، خواب آب‌هاست. مردم برخی مناطق کشور بر این باورند که در شب چلّه بزرگ یعنی ۳۰ آذرماه (شب یلدا) تمام آب‌های جهان به خواب می‌روند و در چلّه کوچک یعنی ۹ بهمن‌ماه که فردای آن جشن سده است از خواب بیدار می‌شوند.
در بسیاری از مناطق که قنات‌های استخری وجود داشته، طی مراسمی در اولین ساعات دی‌ماه درِ قنات را مسدود می‌کردند تا آب آن تا شب چله کوچک بخوابد. در استان کرمان این آیین در قنات «افزاد» کوهبنان و در چشمه قنات‌های «ده دیوان دوساری» در عنبرآباد اجرا می‌شد.
آقای برشان با بیان این‌که در این باور، شب سده وقت بیداری آب‌هاست ادامه می‌دهد: در صورتی که آب نر باشد و در شب سده رها نشود، طغیان می‌کند و مسیر را به خرابی می‌کشاند، آب ماده اما آرام‌آرام راه خود را باز می‌کند. پس شب سده باید راه آب باز شود تا آب‌ها و مزارع و درختان به سلام و تبریک یکدیگر بروند.
این باور در بین مردم بوده که در آن لحظه که آب‌ها از حرکت باز می‌ایستند اگر کسی دست در آب کند هرچه از خداوند بخواهد به آن می‌رسد. در لحظه خواب آب‌ها درختان سر فرود می‌آورند و به آب‌ها سلام می‌دهند، در آن لحظه آبشارها و جویبارها از صدا می‌افتند و آن لحظه، لحظه نزول برکات است که سبب سرسبزی و سرزندگی است و از تجدید حیات و نو شدن خبر می‌آورد.
قهر و آشتی آب
مهدی محبی‌کرمانی، پژوهشگر تاریخ و داستان‌نویس که داستان کوتاهی با عنوان عروس آب دارد می‌گوید: در تمدن کاریز، دو آب نر و ماده داریم. آب نر، پرجوش و خروش بوده و بعضی سال‌ها هست و برخی سال‌ها نیست، آب ماده اما نرم و همیشگی است. وقتی آب قنات نر، خشک می‌شد مردم بر این باور بودند که آب قهر کرده است و برای این‌که آن را آشتی بدهند دختری را به عقدش درمی‌آوردند.
او با بیان این‌که در گذشته، عروس آب را از بین دختران دوشیزه و زیبا انتخاب می‌کردند، می‌افزاید: با گذشت زمان، این ازدواج از دختران به زنان بیوه منتقل شده است. بعد از انتخاب عروس آب، تمام آیین‌های مربوط به ازدواج در آن منطقه اجرا می‌شد. پس از عروس‌کشان و عقد و ازدواج، عروس باید یک شب را در پایاب قنات با آب به سر می‌برد.
مهریه‌ای که برای عروس آب تعیین می‌کردند مهریه سنگینی بود،به جبران این‌که آن زن دیگر نمی‌تواند با کسی ازدواج کند، چون همسر آب است. در بسیاری از مناطق رسم بر این بود که از آب قنات برای مهریه زن انتخاب می‌کردند. در برخی از روستاهای قدیمی در استان کرمان این رسم هنوز وجود دارد.
شوهر دادن آب
در عین حال، مراسم دامادی آب هم در برخی مناطق ایران رواج داشت. جمشید صداقت‌کیش در کتاب «آب‌های مقدس ایران» در این‌باره می‌نویسد: هنگامی که در روستا آب قناتی که ماده است خشک می‌شود، مردم روستا دور هم جمع شده و پس از مشورت، جوانی از جوانان برومند روستا را به‌عنوان داماد انتخاب می‌کنند، در حالی که عروس این جوان، مادر چاه قنات خشک‌شده است.
این جوان دستار بر سر با جامه‌های رنگین آماده می‌شود و مردم با ساز و شادی و دهل، همچنان که روز عروسی داماد را به‌دنبال عروس یا به حجله می‌برند، شوهر آب را به سوی قنات می‌برند و تا بر سر مادر چاه می‌رسند، داماد با صدای بلند و رسا مادر چاه را صدا می‌زند. در این حال، همه نقل و نبات می‌خورند و شادی می‌کنند.
