اطلاعات نوشت: مسعود صفایی‌مقدم، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز و دبیر علمی این همایش؛ مصطفی معین، استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری و رئیس همایش؛ پروفسور یوسف ثبوتی، استاد و مؤسس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم‌پایه زنجان؛ حمیرا وفایی استاد دانشگاه علوم پزشکی شیراز و رئیس پیشین سازمان نظام‌پزشکی استان فارس و حمید بورد، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و معاون وزیر نفت در افتتاحیه این همایش سخنرانی کردند.
دکتر معین در ابتدا اظهار کرد: سرمایه اصلی کشور ما قبل از این که نفت و گاز و منابع طبیعی و زیرزمینی باشد، منابع انسانی ایران است. باید پدیده مهاجرت هرچه سریع تر جزو اولویت‌های ملی قرار بگیرد و راهکاری برای آن اندیشیده شود. وی گفت: مهاجرت نخبگان علمی در ایران از دهه چهل شمسی آغاز شد، در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی شدت یافت و از نیمه دهه ۱۳۸۰به یک مهاجرت عام و توده‌وار و به سونامی فرار مغزها یا فراری دادن مغزها تبدیل شد که گسترش دامنه آن هنوز هم ادامه دارد .
رئیس این همایش، برخی از شاخص‌های دلهره‌آور فرار مغزها را با توجه به مطالعات و پژوهش‌های گوناگون چنین برشمرد: رتبه جهانی نازل ایران، ۱۱۲بین ۱۳۳کشور جهان ازنظر شاخص رقابت‌پذیری برای جذب و نگهداشت استعدادهای انسانی؛ رتبه اول ایران با ۱۱۵هزار مهاجرت به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال ۲۰۲۱؛ مهاجرت سالانه در حدود ۱۵۰هزار از نخبگان علمی ایران (سونامی مهاجرت مغزها) و خارج شدن سالانه ۷۰-۵۰میلیارد دلار ارز از کشور و مهاجرت دائمی بیش از ۷۰ - ۹۲درصد از دانش‌آموزان مدال‌آور المپیاد از ایران!
معین با بیان اینکه فقط ۱۶درصد ایرانی‌ها به مهاجرت فکر نمی‌کنند؛ افزود: برپایه نتایج چهارمین پیمایش ملّی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که در ماه آبان سال ۱۴۰۲منتشر شد، برخی از مهم‌ترین مسائل کشور که باعث مهاجرت نخبگان می‌شوند عبارتند از: گرانی و تورم (۸۱/۹درصد)، بیکاری (۴۷/۹درصد)، فساد اقتصادی و اداری (۱۳/۱درصد)، مسکن (۱۲/۱درصد)، حجاب (۱۱/۹درصد)، کم‌آبی (۵/۷درصد)، محدودیت آزادی بیان و مطبوعات (۴/۲درصد) و آلودگی هوا و گردوخاک و ریزگردها (۲/۶درصد).
استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران تأکید کرد: طبق نتایج همین پیمایش، بیش از ۹۲درصد جامعه به وضعیت موجود اعتراض داشته، بی‌اعتمادی و شکاف عمیق دولت-ملت شکل گرفته و نارضایتی ناشی از تداوم بحران‌های مزمن اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و زیست‌محیطی طی دهه‌های گذشته، منجر به خشم یا ناامیدی اجتماعی و مهاجرت عام و توده‌وار جامعه ایرانی و نیز شتاب بیشتر در مهاجرت نخبگان علمی شده‌است!
وی همچنین گفت: طبق گزارش نظرسنجی گالوپ برای سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷)، تمایل به بازگشت ایرانیان مهاجرت‌کرده به وطن خود فقط برابر با یک درصد برآورد می‌شود، در حالی‌که شاخص متوسط جهانیِ بازگشت نخبگان مهاجر به کشورهای خویش هفت درصد است!
معین یادآور شد: متأسفانه به‌دلیل تنگ‌نظری و نگاه امنیتی به کادرهای پزشکی، دانشگاه و دانشمندان، ضعف زیرساخت‌های علمی و پژوهشی، تحریم خارجی و انزوای جهانی کشور، قطع ارتباط علمی با دنیا، نگرش نادرست مدیریت کلان کشور نسبت به توسعه علم و فنّاوری، ناکارآمدی سیاست‌های جذب و نگهداشت نخبگان، تداوم بحران‌های سیاسی-اجتماعی و اقتصادی، زوال سرمایه اجتماعی و عدم امکان بهره‌وری منابع انسانی، موجب پیدایش نیروی دافعه و رانش شدیدی شده که اکنون کشور را با سونامی مهاجرت نخبگان علمی و عدم تمایل به بازگشت آنها مواجه کرده است؛ پدیده خسارت‌باری که به چرخه باطل عقب‌افتادگی و توسعه‌نیافتگی کشور در جهان در حال تحول و پیشرفت دامن زده‌است!
غفلت از عموم جامعه
در این همایش، مؤسس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم‌پایه زنجان نیز بیان کرد: در اثر تفکر مدیریتی که در ۴۵ سال گذشته بر این کشور حاکم بوده، پذیرای نخبگان نیستیم و امکانات این پذیرش را نداریم.
پروفسور یوسف ثبوتی ادامه داد: از نگاه من، دوام و قوام جامعه به آدم‌های معمولی آن است که کثیرند؛ نه نخبگان یا آدم‌های ناخلف که بسیار محدودند. ما اما برای یافتن یک فرد ناخلف، تمامی دستگاه‌ها را بسیج کرده‌ایم اما از انسان‌های معمولی که قسمت اعظم جامعه هستند غافلیم و آنها را نمی‌بینیم و چنین جامعه‌ای فروخواهد ریخت.
وی افزود: اگر افراد معمولی جامعه، فراغ بال داشته باشند، مبتکر وآفریننده و جسور بار می‌آیند؛ در حالی‌که جامعه را پر از قید و بند کرده‌ایم و به همین دلیل، هر کاری کنیم ضایع خواهد شد. در همین راستا؛ قانون را از غرب گرفته‌ایم ولی معنای آن را متوجه نمی‌شویم. قانون یعنی قرارداد اجتماعی بین افراد که روابط انسان‌ها را با هم تنظیم کند.
این استاد پیشکسوت تأکید کرد: نمی‌شود که بگوییم صنعت غرب خوب است و از وسایلش استفاده کنیم و دانش آن را یاد بگیریم ولی قوانین و اخلاق و حقوق بشر و سیاستش بد است و عیب دارد و باید کنار بگذاریم؛ چون با اعتقادات ما نمی‌خواند. اگر کسی هم گوش نکرد او را بگیریم و ببندیم و ببریم. ما نمی‌توانیم با دنیا کنار بیاییم و اصلا حرف بزنیم؛ چون اخلاق و اعتقاداتشان با ما نمی‌خواند.
ثبوتی گفت: لازم نیست برای کنترل ناخلف‌ها، بگیروببندها آن‌قدر غلیظ باشند که عرصه برای عموم جامعه تنگ شود؛ طوری‌که دانشجویانی که من تربیت کردم مدام از من نامه می‌خواهند برای مهاجرت به هر کشوری.
وی افزود: امروز با توجه به سرعت یادگیری، فرزند ۲۰تا ۳۰ساله از پدر و مادر خود بیشتر می‌داند و باید به این وارونگی در نظام دانایی توجه کنیم و آن را بپذیریم.
موج چهارم مهاجرت
استاد دانشگاه علوم پزشکی شیراز هم در این همایش گفت: موج اول مهاجرت در ایران بر می‌گردد به قبل انقلاب؛ زمانی که احزاب سیاسی منحل و محدودیت‌هایی ایجاد شد.حمیرا وفایی افزود: موج دوم مهاجرت، در دهه اول انقلاب بود؛ به دلیل پاکسازی‌ها، انقلاب فرهنگی که سال‌ها دانشگاه‌ها را تعطیل کرد و وقوع جنگ تحمیلی. موج سوم مهاجرت هم در دهه دوم و سوم انقلاب و در پی حوادث سال‌های ۷۸ و ۸۸ روی داد و موج چهارم هم از سال ۹۰تاکنون ادامه دارد؛ به‌ویژه بعد از کرونا و حوادث سال ۱۴۰۱.
وی تأکید کرد: مردم آگاهانه احساس می‌کنند که در کشور مقصد، شرایط بهتری وجود دارد، بنابراین مهاجرت می‌کنند؛ در اثر این اتفاق و بر اساس آمار بانک جهانی، ایران سالیانه ۵۰میلیارد دلار هزینه می‌دهد. وفایی گفت: باید فضا را برای نخبگان آزادتر کرد تا در کشور بمانند. دولتمردان و سیاستگذاران ما باید باور کنند که این پدیده، تهدیدی برای کشور است و آن را انکار نکنند و اگر دل در گرو منافع ملی دارند، برای حل این مشکل کمک کنند.
