ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: مرال، از گونه‌های حمایت‌شده پستانداران ایران است که جمعیت آن نسبت به سال‌های گذشته، به‌دلیل شکار غیرمجاز و کاهش سطح جنگل‌های هیرکانی، کاهش یافته است. «گاوبانگی» از پرمخاطره‌ترین زمان‌های زندگی مرال‌هاست.
«مرال» در کنار «شوکا» و «گوزن زرد ایرانی»، سه گونه گوزن کشورمان به شمار می‌روند. «گوزن قرمز خزر» با نام علمی Cervus Elaphous که بیشتر به نام «مرال» شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های گوزن قرمز است و همان‌طور که از نامش پیداست در کرانه‌های دریای خزر یا کاسپین دیده می‌شود. این گونه از گوزن‌ها بیشتر در علفزارهای نزدیک مناطق جنگلی انبوه زندگی می‌کنند. در ایران، زیستگاه اصلی این گونه، جنگل‌های منطقه خزر (جنگل‌های هیرکانی) است، اما تا چندی پیش در جنگل‌های زاگرس نیز یافت می‌شد.
مرال بر اساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست، از گونه‌های حمایت‌شده به شمار می‌رود و در طبقه بین‌المللی «کمترین نگرانی» (LC) فهرست سرخIUCN قرار دارد.
معضلی که نه‌تنها مرال، بلکه کل حیات وحش ایران با آن دست به گریبان است، تخریب زیستگاه‌هاست که بیشتر منشاء انسانی دارد. از نمونه‌ها و مصادیق تخریب زیستگاه‌های حیات وحش می‌توان به جاده‌سازی، ایجاد خطوط انتقال نیرو و لوله‌ها، کانال‌های آب، گسترش شهرها و روستاها، تبدیل زمین‌های کشاورزی و شکار غیرقانونی اشاره کرد. از طرف دیگر به‌صورت طبیعی، تغییر اقلیم، گرم شدن کره زمین، خشکسالی و کم‌بارشی باعث محدودتر شدن زیستگاه جانوران ازجمله مرال شده است.
زمانی برای مستی مرال‌ها
شاخ‌های مرال نر، بلند و شاخه‌شاخه است و هر سال بر تعداد شاخک‌هایش اضافه می‌شود. در زیرگونه موجود در ایران در قسمت جلوی شاخ، دو شاخک دیده می‌شود که «گرگ‌کُش» نام دارد. شاخ‌ها هر سال در اسفندماه می‌افتند و با آغاز بهار دوباره می‌رویند. شاخ نرها در سالمندان بیش از پانزده سال، بسیار نازک، کوتاه و بدون شاخه است.
مرال‌ها بیشتر شبگردند؛ آنها هنگام شب، مناطق باز و بدون درخت را برای چریدن انتخاب می‌کنند و صبح‌ها به مناطق انبوه جنگلی می‌روند. از علف‌ها، میوه‌ها، قارچ‌ها و سرشاخه درختان و درختچه‌ها تغذیه می‌کنند، گیاهخوار و نشخوارکننده‌اند، حس بویایی و شنوایی تقریبا نیرومندی دارند، در شناگری استادند، به‌صورت اجتماعی زندگی می‌کنند. نرهای بالغ مرال‌ها برای خود گروه‌های جداگانه تشکیل می‌دهند و تنها در فصل زادآوری با ماده‌ها همراه می‌شوند. در هر گله از مرال‌ها، طبقات اجتماعی مختلفی وجود دارد که از راه کنشی که با دیگران دارند شناخته می‌شوند؛ مانند شاخ زدن و لگد زدن.
جفت‌گیری مرال‌ها با رقابت میان نرهای بالغ و تشکیل حرم‌های موقتی، در شهریورماه و اوایل پاییز انجام می‌شود که فصل گاوبانگی نام دارد. این فصل، چند هفته‌ای بیشتر دوام ندارد. طول مدت بارداری مرال‌ها ۳۳ تا ۳۴ هفته (حدود هشت ماه) است. هر مرال ماده یک گوساله به دنیا می‌آورد که ۸ تا ۱۵ کیلوگرم وزن دارد و تا یک سال همراه مادر می‌ماند. آنها در یک و نیم سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر مرال در طبیعت ۱۳ تا ۱۵ سال و در موارد نادر به ۲۲ سال می‌رسد. طعمه‌خواران طبیعی این گونه در ایران، گرگ و پلنگ هستند.
احمد دباغیان، کارشناس حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: چند سالی است که تب گاوبانگی یا همان فصل مستی مرال‌ها به همت رسانه‌ها بالا گرفته و کم‌کم از ابتدای شهریورماه، علاقه‌مندان به طبیعت خود را آماده می‌کنند تا برای ثبت این فصل به یاری محیطبانان بیایند.
از نیمه ماه شهریور تا پایان ماه مهر، فصل جفت‌گیری گوزن قرمز یا مرال است. گوزن‌های نر در طول این دوره، برای تعیین قلمرو و جفت‌یابی، صداهای رسایی سر می‌دهند. از آنجا که این صداها بسیار شبیه صدای گاو اهلی است، این دوره به دوره گاوبانگی مشهور شده است. بومیان شمال ایران، ماده این گونه را گاو و نر آن را «ورزا» نیز می گویند. دوره گاوبانگی در یکی از زیباترین فصول سال یعنی پایان شهریور و ابتدای فصل پاییز رخ می‌دهد که برای علاقه‌مندان به طبیعت و دوستداران حیات وحش، بسیار جذاب است، اما از طرفی پرمخاطره‌ترین زمان زندگی گوزن‌هاست.
کمک‌های بومیان در حفاظت از مرال‌ها
دباغیان می‌گوید: مرال، گونه‌ای بسیار مخفی‌کار است و با استتار خود در پوشش‌های جنگلی به سختی می‌توان آن را در طبیعت دید، اما در این فصل به علت سر دادن صدا به راحتی می‌توان آنها را مشاهده و شکار کرد. شکارچی‌ها در فصل گاوبانگی، با تقلید صدای گوزن‌های نر، آنها را تحریک کرده و به سوی خود می‌کشانند و به‌راحتی شکار می‌کنند. به همین دلیل، تشدید و تقویت حفاظت در این دوره بسیار مهم است. جدال مرال‌های نر بر سر تصاحب ماده‌ها با گاوبانگ همراه است و گاهی به زخمی‌شدن نرها و حتی مرگ آنها می‌انجامد.
اکنون بیش از یک دهه است که توجه به مرال‌ها بیشتر شده و امنیتشان هم افزایش یافته است. به‌دلیل آسیب‌پذیر شدن گوزن‌ها در فصل گاوبانگی، محیطبانان هر سال در این روزها کمپ‌هایی در زیستگاه‌های مرال‌ها برپا می‌کنند تا نه‌تنها شکارچیان، بلکه گردشگران وارد قلمرو این گونه‌های ارزشمند نشوند.
بهترین راهکار برای پویایی و استمرار حضور مرال و حفظ و حراست از این گونه ارزشمند، تقویت مشارکت‌های مردمی و استفاده از علاقه‌مندان به طبیعت است؛ زیرا نیروی انسانی محدود سازمان حفاظت محیط زیست و گستردگی زیستگاه‌ها و از همه مهم‌تر متمرکز شدن فعالیت سودجویان در شب، امکان موفقیت در جلوگیری از کاهش دست‌اندازی به حیات وحش را کاهش داده است. استفاده همزمان از همیاران محیط زیست و علاقه‌مندان به طبیعت برای کمک در حفاظت، می‌تواند تبدیل تهدید به فرصت باشد.
قطعا حضور انسان در طبیعت می‌تواند بازخوردهای منفی داشته باشد. این بازخوردها شامل اردو زدن نامناسب، جمع‌آوری چوب برای آتش، اسب‌سواری، استفاده از خودرو و موتورهای آفرود، پیاده‌روی و کوهنوردی، تماشای حیات وحش، عکاسی از طبیعت و کنش‌هایی همانند اینهاست که اگر بدون ضابطه باشد باعث آسیب زدن به زیستگاه و حیات وحش به‌ویژه در فصل گاوبانگی می‌شود. ازاین‌رو سازمان حفاظت محیط زیست در سال گذشته سازوکاری را تهیه و برای اجرا به استان‌های درگیر با این موضوع ابلاغ کرده است.
محدودیت طبیعت‌گردی در فصل گاوبانگی
محمد نصرتی، رییس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: همه‌ساله در ایام گاوبانگی، ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌های مازندران، گیلان و سمنان با اطلاع‌رسانی قبلی، از ورود تورهای گردشگری به زیستگاه‌های مرال جلوگیری می‌کنند. سفر برای دیدن حیوانات و آشنایی بیشتر با حیات وحش منطقه‌ای خاص و عکس‌برداری از حیوانات مختلف با همه آثار مثبت آن، درصورت رعایت نکردن ضوابط، می‌تواند آثار زیان‌باری هم برای مناطق داشته باشد.
در تجربه‌های سال‌های گذشته و طی بازدیدهای انجام‌شده از چند چادر گاوبانگی، صحنه‌هایی از قبیل تقلید و پخش صدای ضبط‌شده مرال با اسپیکر، دورهمی‌های پرسروصدا در کنار آتش و تردد بیش از حد خودرو در جاده‌های حاشیه زیستگاه این گونه مشاهده شد که می‌تواند اختلال‌های زیادی را در رفتار طبیعی حیوانات به‌وجود آورد.
از سال ۱۳۹۷ به‌واسطه سیاست‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای مشارکت مردم در حفاظت از حیات وحش و تنوع زیستی کشور، تصمیم بر آن شد که در فصل گاوبانگی از ظرفیت افراد علاقه مند، سمن‌ها،
دانشجویان، بازنشستگان محیط زیست و سایر افراد بیشتر استفاده شود. ازاین‌رو برنامه‌ریزی برای حضور این افراد انجام گرفت و زمینه‌ساز حفاظت مشارکتی در فصل گاوبانگی در پارک ملی گلستان به‌عنوان منطقه پایلوت شد. در سال‌های بعد و با توجه به افزایش درخواست‌ها برای شرکت در این برنامه حفاظتی و همچنین مشخص شدن ایرادها و محدودیت‌ها، دستورالعملی از سوی دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست تدوین و به استان‌های گلستان، مازندران، گیلان و سمنان ابلاغ شد که در آن اجرای موارد این دستورالعمل برای فصل گاوبانگی از سوی همیاران و افراد علاقه‌مند و همین طور مجریان امر برگزاری این برنامه الزامی بود.
سرشماری پاییزه
نصرتی با اشاره به این‌که هرساله از نیمه شهریور تا اواسط مهر، سرشماری مرال در زیستگاه‌ها انجام می‌شود، می‌گوید: داوطلبان در روزهای حضور در منطقه، وظیفه داشتند علاوه بر پایش و گشت‌زنی در حوزه‌های خود، فرم‌هایی را نیز تکمیل کنند که به‌منظور ثبت صداهای مرال در اختیار آنها قرار می‌گرفت و نوعی روش سرشماری گوزن‌ها بر اساس صداهای ثبت‌شده در فصل گاوبانگی است. داوطلبان در هر نقطه، تعداد صدای مرال را در این فرم‌ها ثبت می‌کنند، سپس این اطلاعات توسط کارشناسان بررسی و جمعیت مرال‌ها تخمین زده می‌شود.
با توجه به این که سرشماری مرال بر اساس نمایه آوا (بانگ) انجام می‌شود، احتمال خطا در آماربرداری آن به‌دلیل کم بودن تعداد مشاهده، بالا می‌رود اما جمعیت این گونه با توجه به پراکنش آنان در زیستگاه‌های استان‌های مازندران، گلستان، گیلان و سمنان، نزدیک به ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ فرد برآورد می‌شود.