مریم مرتضوی نسب خبرنگار اطلاعات نوشت: انگار همین دیروز بود که هروقت برای مسافرت به هر دلیلی به ترمینال می‌رفتیم جاده را پیش روی خود می‌دیدیم. در یک‌کلام، سفر انجام می‌شد. اما امسال کمبود بلیت اتوبوس را بسیاری تجربه کردند. حتی گاهی به پایانه هم که می‌رفتی اتفاق خاصی نمی‌افتاد؛ چون واقعا اتوبوسی برای مقصدهایی که سال‌ها پیموده بودی وجود نداشت. تابستانی که گذشت تجربه بدی برای مسافران بسیاری بود که سرگردان بلیت بودند. شهریور هم که با اربعین مصادف شد و بلیت اتوبوس، قله قحطی را فتح کرد.

اتوبوس‌ها را چه شد؟

باورش دشوار است که ناوگان حمل‌ونقلی به این سرعت آب شود. با عقل سلیم هم جور درنمی‌آید که طی دو سال فرسوده و ازرده‌خارج شده باشند. در مرور خبرها مهم‌ترین نکته‌ای که از منابع رسمی می‌خوانی این است که بر اساس آمار‌های رسمی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای کشور، تعداد اتوبوس‌های بین‌شهری کشور از سال ۱۳۹۳ تا پایان ۱۴۰۱ با کاهش ۵۵۰۰ دستگاهی (۲۶.۵ درصد) از ۲۰ هزار و ۵۵۰ دستگاه به ۱۵ هزار و ۱۰۵ دستگاه رسیده است. 

احمدرضا عامری، سخنگوی اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری کشور در اواخر پاییز خبر عجیب‌تری را داد، آن هم این که تعداد اتوبوس‌های بین‌شهری کشور از حدود ۱۵ هزار دستگاه در سال‌های قبل در نیمه نخست امسال به کمتر از ۶ هزار و ۵۰۰ دستگاه رسیده است. 

اگر این ادعا درست باشد خبر از وضعیت بحرانی برای این صنعت می‌دهد. البته مقام‌های رسمی راهداری نظر دیگری دارند. مهندس باقر جوان، مدیرکل دفتر حمل‌ونقل مسافری سازمان راهداری و حمل‌ونقل کشور، آمار دیگری می‌دهد.

 او می‌گوید: در حال حاضر نزدیک به 15 هزار ناوگان اتوبوسی در کشور داریم که کارت هوشمند دارند. از این 15 هزار دستگاه تقریبا 11 هزار دستگاه در حال فعالیت در مسیرهای درون کشور هستند و 7 هزار و 500 دستگاه، توان پیمایش با مسافت‌های بالا را دارند.

خروج از مسیر همیشگی

تماس‌ها با کانون سراسری انجمن‌ صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل مسافری کشوری ره به جایی نبرد، اما از این رهگذر با حسین سوری، فعال حوزه حمل‌ونقل گردشگری آشنا شدم که اطلاعات قابل‌توجهی به من داد.

 او می‌گوید: در چند سال گذشته شرکت‌های معدنی یا واحدهای صنعتی بزرگ برای رفت‌وآمد کارکنانشان از ماشین‌های قدیمی و مدل‌پایین استفاده می‌کردند. از اوایل کرونا آن‌ها به این سمت روی آوردند که از ماشین‌های مدل‌بالاتر و اتوبوس‌های برون‌شهری که در ترمینال‌ها کار می‌کردند استفاده کنند، هم به‌خاطر این که مدلشان بالاتر بود و هم به‌خاطر راحتی آن‌ها. 

وی با تأکید بر این که کار در این مجموعه‌ها برای دارندگان اتوبوس به‌صرفه‌تر است می‌افزاید: ازآن‌جایی‌که کارخانه‌ها درآمدهای بالایی دارند می‌توانند پول خیلی بیشتری برای این کار هزینه کنند. از سوی دیگر اتوبوس‌هایی که در ترمینال‌ها فعال بودند و با مشقت‌های فراوان با تعدادی مسافر که دردسرهای خودش را داشت سروکار داشتند راغب شدند با این شرکت‌ها کار کنند. 

این فعال حوزه حمل‌ونقل گردشگری معتقد است: محاسن این کار بسیار است؛ چون هم یک درآمد ماهیانه ثابت دارند و هم از شهر خودشان بیرون نمی‌روند. آن‌ها تقریبا سه برابر درآمدی که در ترمینال‌ها به دست می‌آوردند در این شرکت‌ها کسب می‌کنند، ضمن این که استهلاکشان خیلی کم است و سختی کار هم ندارند. این‌گونه شد که ماشین‌های مدل‌بالا و از 96 به بالا به شرکت‌های پارس جنوبی، عسلویه و کنگان و بقیه کارخانه‌هایی که اطراف تهران و شهرستان‌ها زیاد است روی آوردند.

 جسته‌وگریخته هم که خبرها را دنبال کنی رد خبر خروج ناوگان از مسافربری را زیاد می‌بینی. حتی اواخر آذرماه، معاون حمل‌ونقل اداره کل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان چهارمحال‌وبختیاری اعلام کرد: معضل کمبود اتوبوس تنها برای این استان یا خط شهرکرد - تهران نیست؛ بلکه مشکل بزرگ کشوری است و در استان‌های هم‌جوار، بسیاری از خط‌ها با کمبود ناوگان روبه‌رو شده‌اند.

به باور حسین سوری، از سال 1399 تا امروز 60 درصد از ناوگان حمل و نقل مسافری کشور به این مسیر روی آورده‌اند. وی به برون رفت دیگر این ناوگان از حمل ونقل عمومی هم اشاره می‌کند: اتفاق دیگری که در ناوگان ترمینالی ایران افتاد این بود که همه مردم به ماشین‌های راحت‌تر روی آوردند؛ مثلا مسافری که می‌خواست با اتوبوس 44 نفره و بلیت 30 هزار تومانی به قم برود وقتی می‌بیند قیمت بلیت اتوبوس 25 نفره50 هزار تومان است، از آن‌جایی که 50 هزار تومان امروز مبلغ بسیار کمی است، ترجیح می دهد با اتوبوس وی‌آی‌پی 25 نفره به قم سفر کند. حال تصور کنید تمام ترمینال‌های ما از اتوبوس‌های 44 و 32 نفره به 25 نفره رسیدند. بنابراین مقدار کاملا محسوسی از تعداد ناوگان ما نیز از این طریق کم شده است و 20 درصد از ناوگان در ترمینال‌ها برای جابه‌جایی مسافر باقی مانده‌اند. وی با بیان این نکته که حداقل سه تا چهار درصد هم دنبال کار دربستی هستند می افزاید: الان ما هم فقط سرویس‌های دربستی ارائه می‌دهیم.

جاده هم صاحب دارد

مدیرکل دفتر حمل‌ونقل مسافر سازمان راهداری و حمل‌ونقل کشور، ضمن تأیید درستی این خبر که تعدادی از ناوگانمان که میانگین سنی پایین‌تری دارند جذب کارخانه‌ها و معادن و پتروشیمی‌ها شده‌اند می‌گوید: تعدادی از این ناوگان در سال‌های گذشته هم در کارخانه‌ها و پتروشیمی‌ها و واحدهای تولیدی بزرگ خدمات می‌دادند، الان هم هستند. منتهی در سال‌های گذشته این عزیزان، ناوگان‌های با میانگین سنی بالاتر را می‌پذیرفتند، ولی اخیرا رویه‌ای ایجاد شده که ماشین‌های نو را جذب می‌کنند. 

مهندس باقر جوان با بیان این نکته که این رویکرد به‌تازگی اتفاق افتاده تصریح می‌کند: برای این قضیه ما تمهیداتی اندیشیده و به استان‌ها اعلام کردیم ناوگان‌هایی را که می‌توانند پیمایش مسیرهای بلند و متوسط داشته باشند شناسایی کنند؛ چون این وسایل نقلیه که پلاک ع دارند موظف هستند در حمل و نقل عمومی جاده‌ای هم فعالیت کنند. بنابراین باید در برخی از ایام کمک کنند تا تعداد ناوگانمان پاسخگوی تقاضا باشد.

دولت در شرایطی همچنان از سیاست‌های موظفی می‌گوید که سخنگوی اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری کشور، پیوسته در رسانه‌ها و منابع رسمی خواستار شنیده‌شدن صدای این صنف شده و از عدم تولید اتوبوس، گرانی اتوبوس، نرخ پایین بلیت، اشتباهات تنظیم بازاری و عواملی ازاین‌دست که سبب شده اتوبوس‌ها با شرایط مطلوب‌تر جذب سایر بخش‌ها شوند گلایه کرده است. 

وی چندی پیش ضمن اظهار تأسف از وضع موجود گفته بود: متأسفانه امن‌ترین نوع سفر بین‌شهری و ارزان‌ترین شیوه سفر بر اساس آمار، سفر با اتوبوس است. جمعیت کشور حدود ۸۵ میلیون نفر است که شش‌هزار دستگاه اتوبوس، پاسخگوی یک میلیون و ۶۴۸ هزار و ۱۹۵ کیلومتر وسعت کشور نیست. بنابراین نیاز است دولتمردان، سازمان صمت و وزارت دارایی نسبت به تأمین و واردات اتوبوس، معافیت گمرکی و... اقدام کنند تا وضعیت اتوبوس‌رانی و حمل‌ونقل جاده‌ای بین‌شهری کشور از شرایط موجود نجات پیدا کند.

راننده و مسافر ناراضی

در سالی که گذشت قیمت بلیت اتوبوس دو بار افزایش یافت؛ یک‌بار در اردیبهشت و بار دیگر در نیمه اسفند. بااین‌حال اعضای این صنف همچنان قیمت‌ها را برای فعالیت در این عرصه مناسب نمی‌دانند. حرفشان این است که درآمد این کار به هزینه‌هایش نمی‌ارزد. گفتنی است در طول سه سال کرونا قیمت بلیت اتوبوس ثابت بود درحالی‌که تورم لجام‌گسیخته به‌پیش می‌راند و می‌راند. حتی وقتی مدیرعامل اتحادیه تعاونی مسافربری‌های کشور اعلام کرد که نرخ کرایه اتوبوس‌های برون‌شهری از سه‌شنبه ۱۵ اسفند به میزان متوسط ۲۵ درصد افزایش می‌یابد، افزود که این رقم مصوب دولت، بسیار پایین‌تر از نرخ‌های کارشناسی است، بنابراین، باتوجه‌به افزایش هزینه‌های این بخش، مشکلی از رانندگان و صاحبان اتوبوس‌ها حل نمی‌کند.

حسین سوری، فعال این حوزه می‌گوید: قبلا خیلی از افراد به جهت نفع اقتصادی به‌عنوان مالک در شرکت‌های حمل و نقل مسافر سرمایه‌گذاری می‌کردند. از سال 1399 که کرونا آمد  قیمت همه چیز در ایران چندبرابر شد و تنها چیزی که پایین آمد قیمت بلیت اتوبوس بود، به همین دلیل یک عده از این حرفه بیرون آمدند. 

این فعال حوزه حمل‌ونقل با تأکید بر این نکته که از سال 1399 به بعد، هزینه نگهداری و تعمیر و استهلاک اتوبوس حدود 20 برابر شده ادامه می‌دهد: متأسفانه درآمد ما نسبت به هزینه‌هایمان اضافه نشده و فقط استهلاکمان بالا رفته است. تصورش هم دشوار است از مالکی بخواهی با ماشینی که 12 یا 13 میلیارد برایش هزینه کرده، ماهی 100 میلیون تومان مسافر جابه‌جا کند.  حسین سوری و بسیاری از دست‌اندرکاران این حوزه معتقدند نرخ‌گذاری بلیت اتوبوس باید مانند هواپیما آزاد شود.

وی تصریح می‌کند: مشکلی که طی چند سال گذشته داریم این است که نرخ ماشین 20 میلیاردی من با کسی که ماشین پنج میلیاردی دارد برابر است، درصورتی‌که باید تفاوت داشته باشد.  سازمان راهداری اما مدعی است که این صنف، از دولت تسهیلاتی را دریافت می‌کند و به‌واسطه دریافت همین تسهیلات موظف است خدمات خود را به مسافران ارائه کند. 

مهندس باقر جوان با بیان این مبحث که سرمایه‌گذار هر آنچه در جاده‌ها ملاحظه می‌کنید بخش خصوصی است و بخش دولتی هیچ سرمایه‌گذاری در این زمینه ندارد و تنها ناظر بر این قضیه است می‌گوید: این که نظارت‌ها و قوانین و مقررات به ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای اجازه می‌دهد که در امر جابه‌جایی عمومی مسافر فعالیت داشته باشند خودش یک حمایت است. 

وی حتی افزایش قیمت بلیت در اسفندماه را تأیید نکرده و می‌گوید: فعلا قیمت‌ها افزایش پیدا نکرده است، هرچند که در حال پیگیری هستند تا مصوبه تنظیم ستاد بازار را بگیرند و بتوانند در ایام نوروز طبق روال سال‌های دیگر این کار را انجام بدهند. اگر چرخ برهمین روال بچرخد، فرجام ناخوشایند تنها در انتظار مسافران است.