اسما پورزنگیآبادی - روزنامه اطلاعات| آن روز که «حسین ودیعتی»، این بازاریِ خوشنام و فرهنگدوست کرمانی برای مرمت و احیای حمام تاریخی ابراهیمخان که فاصله چندانی تا نابودی و نیستی نداشت قدم پیش گذاشت کسی تصور نمیکرد در زمانی کمتر از ۱۰ سال، نهفقط حمام تاریخی به زندگی برمیگردد و موزهای به فهرست موزههای ایران اضافه و مکانی جدید بهعنوان مقصد گردشگران مهیا میشود که غبار فراموشی از روی یکی از مهمترین مشاغل سنتی کرمان یعنی زرگری نیز زدوده میشود.
اوایل دهه ۹۰ خورشیدی بود که ودیعتی و همکارانش که در قیصریه ابراهیمخان در مجموعه بازار تاریخی کرمان طلافروشی دارند تصمیم گرفتند این بازار را ترک کنند، چرا که سقف این بنای تاریخی داشت فرو میریخت، ستونها ترک برداشته بود و میراثفرهنگی هم میگفت که بودجهای برای مرمت ندارد. مدتی بعد اما طلافروشان قیصریه این تصمیم را کنار گذاشته و با مشارکت میراثفرهنگی، این بازار تاریخی را مرمت کردند؛ کاری که وقتی به اتمام رسید تحسین همگان را برانگیخت.
قیصریه که بهصورت راستهبازاری سرپوشیده با سقف گنبدی و حجرههایی در دو طرف ساخته شده، تنها یکی از عناصر مجموعه تاریخی ابراهیمخان است. حمام، آبانبار و مدرسهای هم در دل این مجموعه ایجاد شده که هریک دارای معماری باشکوه و تزئینات چشمگیر و تاریخ بلندی است.
پس از پایان مرمت قیصریه، ودیعتی تصمیم میگیرد حمام تاریخی مجموعه ابراهیمخان را نیز مرمت کند؛ بنایی که چنان فرسوده و در حال احتضار بود که در سال ۱۳۸۵، فردی از روی سقف آن به کف حمام سقوط کرده و کشته شده بود.
نجات حمام تاریخی
وقتی تصمیم ودیعتی برای سرمایهگذاری در این پروژه سخت، قطعی شد کار مرمت بنای نیمهمخروبه تاریخی را آغاز کردند. در تمام مدت انجام پروژه مجبور بودند در ساعات شب کار کنند تا مزاحمتی برای رفتوآمدهای روز بازار ایجاد نشود. ودیعتی میگوید: مثل مورچه، ۵۰۰ تن خاک را شبها از حمام خارج کردیم. امکان استفاده از بیل مکانیکی و تراکتور نبود، کارگران باید با گونی خاک را به بیرون بازار منتقل میکردند.
کارگران تا ساعت دو، سه شب در قیصریه که پر از مغازه طلافروشی است کار میکردند و ودیعتی، ساعت پنج صبح کارگر میگرفت تا بازار را تمیز کنند که مزاحمتی برای کسبوکار همکارانش ایجاد نشود.
هیچیک از چالشها و دردسرهای مرمت حمام، او را دلسرد نکرد و تا آخر ادامه داد و سرانجام توانست یک صفحه از تاریخ و معماری تاریخیِ سرزمین ما را حفظ و آن را خوانا کند. در حالی که مرسوم است سرمایهگذاران پس از مرمت یک بنای تاریخی، آن را به اماکنی مثل سفرهخانه یا رستوران تبدیل کنند تا بازگشت سرمایه داشته باشند، ودیعتی قید منافع اقتصادی را زد و بخش اصلی حمام را به موزه سیم و زر کرمان تبدیل کرد. البته در بخشی از پشتبام حمام، یک رستوران سنتی دایر شد اما همگان این بنا را امروزه با عنوان موزه سیم و زر یا طلا و جواهر کرمان میشناسند.
صنعت تاریخیِ طلا
چرا کرمان باید موزه سیم و زر داشته باشد؟ ودیعتی، سرمایهگذار بخش خصوصی و مدیر حمامموزه سیم و زر کرمان در پاسخ به این پرسش گزارشگر روزنامه اطلاعات میگوید: قیصریه به جایی میگویند که اجناس قیمتی ظریف و کوچک در آن ارائه میشود، مثل قیصریه زرگرها یا قیصریه ابریشمبافان یا قیصریه نقرهفروشها.
او ادامه میدهد: میتوان ادعا کرد قیصریه ابراهیمخان کرمان، قدیمیترین بازار زرگری ایران است. از ۲۰۰ و اندی سال پیش، این بازار به همین شکل و شمایل بازار زرگری و نه صرفا طلافروشی بوده است که آثار آن نیز هنوز وجود دارد. در گذشته طلافروشی مثل الان نبود که مغازهها ویترین داشته باشند، بلکه زرگران، سازنده جواهرآلات بودند. بررسیهای ما نشان میدهد که در گذشته نهچندان دور، صنعت طلا و نقره کرمان بسیار پویا بوده و صنعتگران این منطقه، کارهای بسیار فاخری میساختند اما حدود ۵۰ سالی میشود که این هنر فراموش شده است. ما به لطف دوستان اتحادیه طلا و جواهر کرمان و سایر همکاران توانستیم این صنعت، به خصوص آثار خاص کرمان را احیا و معرفی کنیم.
ثبت ملی طلاهای کرمان
ودیعتی با بیان این که حمام ابراهیمخان ظهیرالدوله، حدود ۲۱۰ سال پیش و در زمان فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است میگوید: این حمام در حال نابودی بود. به این صرافت افتادم با یک تیر دو نشان بزنم تا هم این اثر معماری فاخر را مرمت و هم صنعت زرگری کرمان را احیا کنم. این شد که موزه سیم و زر را در این بنای تاریخی راهاندازی کردم. در این موزه که در قیصریه زرگری کرمان واقع شده، حدود یک و نیم کیلو طلا و هفتهزار مثقال نقره، ساخت دست استادکاران قدیم کرمان به نمایش گذاشته شده است. همچنین با ۱۰ مجسمه، روند ساخت طلا و نقره در کرمان را که روزگاری بسیار پررونق بوده معرفی کردهایم.
تاکنون توانستهایم چهار اثر شامل دستبند ارابهای، بند ساعت حصیری، گردنبند سنگ یاقوت و مروارید خشخاشی را که همه آثار تولید کرمان هستند ثبت ملی کنیم. چهار اثر دیگر هم در نوبت ثبت قرار دارد. همه این آثار در موزه به نمایش گذاشته شده است.
این طلافروش کرمانی با اشاره به آن که دستبند ارابهای، دیماه امسال ثبت ملی شد، توضیح میدهد: به این دلیل به آن دستبند ارابهای میگویند که شبیه ارابههای قدیمی یا زنجیر چرخ تانک است. این نمونه حدود ۱۸۰ سال پیش ساخته شده و هنوز هم استادکارانی در کرمان آن را تولید میکنند. این دستبند، کار حاج فتحالله زرگر بوده و از خصوصیات منحصربه فرد آن هم این است که وقتی قفلش بسته میشود دیگر اثری از قفل نمایان نیست و این از ابتکارات استادان کرمانی به شمار میآید.
احیای نامها و هنرها
ودیعتی در پاسخ به این پرسش گزارشگر روزنامه اطلاعات که چهچیز شما را در تمام این ۱۰ سال دلگرم نگه داشته تا همچنان برای ارتقای موزه تلاش کنید و دنبال ایدهها و کارهای جدید در آن باشید، با این که با شغل و تحصیلات شما هم مرتبط نیست اظهار میکند: دلگرمیهای زیادی دارم. یکی از دلایلی که من را ترغیب میکند تا همچنان تلاش کنم این است که میبینم در شهرهای دیگر، تمامی آثاری که هنرمندان در گذشته از خود برجای گذاشتهاند امضا دارد ولی امضای استادکاران قدیم کرمان تقریبا میتوان گفت که هیچ جا نیست. حتی در حمام، هنرمند آثار زیبایی از خود برجای گذاشته اما برای امضا کردن آن نوشته «حکیم موسیقی ریاضیدان منجمباشی کرمانی». مشخص است که این فرد، نقاش و ریاضیدان و منجم اهل کرمان بوده ولی نام او را نمیدانیم. در بسیاری از آثار تاریخی کرمان چنین وضعیتی را شاهدیم. احتمالا از تواضع هنرمندان کرمان بوده که نامشان را جایی درج نمیکردند و بیشتر میخواستند هنرشان را به نمایش بگذارند تا خودشان را معرفی کنند؛ در شهرهای دیگر اما کارها امضا و تاریخ و شناسنامه دارد. من میخواهم این استادکاران را شناسایی و معرفی کنم.
حتی بسیاری از همکاران ما در صنف طلا و جواهر کرمان باورشان نمیشد که در گذشته نهچندان دور، هنرمندان زرگر ما چنین آثار فاخر و برجستهای ساخته باشند. میخواهم این سرمایههای تاریخی و هنری کرمان را معرفی کنم. نمیگویم من بانی بودم اما الان بسیاری از کارها از جمله گردنبند سنگ یاقوت و مروارید خشخاشی در کرمان تولید میشود. امیدوارم بتوانیم با ادامه این مسیر و همچنین برپایی نمایشگاهها و معرفی این صنعت باسابقه و هنرمندان و صنعتگران قدیمی و حال حاضر، صنعت طلا و نقره را که زمانی در کرمان بسیار پویا بوده و اکنون دوباره دارد سرپا میشود به جایگاه اصلی خود برگردانیم و شهرمان را هم بیشتر معرفی کنیم. دوستانی که این گزارش را میخوانند، اگر به کرمان تشریف آوردند، قدم بر چشم ما بگذارند و در قیصریه زرگری، موزه سیم و زر کرمان را هم ببینند.
کار ماندگار
ودیعتی از آنچه که تاکنون برای این بنای تاریخی و صنعت زرگری کرمان انجام داده هرگز پشیمان نیست و بسیار هم به آن افتخار میکند. او میگوید: برخی افراد به من میگویند که تو با این کار، از لحاظ اقتصادی ضرر کردی. اوائل که خواستم پروژه را شروع کنم ۱۲ کیلوگرم طلا آب کردم. اگر این طلا الان وجود داشت الان از چه ارزشی برخوردار بود؟ ولی همه چیز که مال دنیا نیست. لذتی که من از این کار بردم و میبرم بسیار زیاد است. این، یک کار ماندگار است.
یکی دیگر از کارهایی که ودیعتی با هزینه شخصی خود انجام داده، مرمت ساعت قدیمی مجموعه ابراهیمخان است. مدرسه ابراهیمخان در مجاورت حمامموزه سیم و زر، یک برج ساعت با تزئیناتی چشمنواز دارد. ساعتی که به این برج متصل است ۱۷۰ سال قدمت دارد و از هند به کرمان آمده است اما چندین دهه میشد که خراب بود. ودیعتی در سال ۱۳۹۶ با دعوت از یکی از استادکاران قدیمی ایران، نسبت به تعمیر این ساعت اقدام کرد و اکنون رأس هر ساعت، طنین ناقوس آن، بازار تاریخی کرمان را فرامیگیرد؛ نشانهای دیگر از عشق ودیعتی به میراثفرهنگی و کوششهایش در حفاظت از آن.