زهره گردان - روزنامه اطلاعات| یکی از استادان دانشگاه در رشته مشاوره خانواده تعریف می‌کند که سر کلاس درس «مشاوره جوانان» درباره مشکلات شایع دوران جوانی با دانشجویان سخن می‌گفته و وقتی بحث به اعتیاد رسیده، موضوعِ اعتیاد به تلفن همراه، اینترنت و فضای مجازی، توجه بچه‌های کلاس را بدجور به خود جلب کرده است.

اعظم میرحاج می‌گوید: وقتی از نشانه‌های این مشکل رفتاری سخن گفتم، برخی از دانشجویانم اذعان داشتند که خودشان هم چند نشانه را دارند. آنان بعد از بحث و تبادل نظر به این نتیجه رسیدند که موضوع اعتیاد اینترنتی، متأسفانه درون همه اقشار جامعه فراگیر شده است و باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.

این مدرس دانشگاه در ابتدا تأکید می‌کند که بنابر نظر سازمان بهداشت جهانی، اعتیاد یک مشکل روان‌شناختی است و واژه «وابستگی»، اصطلاح بهتری برای توصیف این بیماری تلقی می‌شود، دیگر آن‌که بسیاری از افراد جامعه و به خصوص جوانان، به وابستگی اینترنتی مبتلا هستند اما خود از این موضوعی آگاهی ندارند. 

به گفته وی، اغلب افراد صرفا اسمی از این نوع اختلال رفتاری شنیده‌اند و با قیاس‌های نادرست سعی می‌کنند خود را از آن مبرا کنند، مثلا می‌گویند که من کمتر از فلان فرد، گوشی به دست می‌گیرم، در حالی که این ملاکِ سنجش، مقایسه‌ای و کاملا اشتباه است. شاید آن شخص به واسطه کسب و کار اینترنتی بیشتر با تلفن همراه سر و کار دارد و به ضرورت شغلی باید بیشتر در این فضا وقت بگذراند. تأکید می‌کنم که وابستگی به اینترنت و فضای مجازی، همه سنین را درگیر کرده و باید فکر اساسی برای حل معضل داشته باشیم. در این میان، نوجوانان و جوانان آسیب‌پذیرتر هستند، چون هنوز شخصیت و هویت شکل‌یافته‌ای ندارند و هر آنچه در سنین پایین‌تر به صورت عادت رفتاری در آید، ترک آن در سنین بالاتر دشوارتر خواهد شد. علاوه بر آن، این نوع مشکل رفتاری، زمان مفید را از قشر جوان و نوجوان می‌دزدد و فرصت‌ها را پایمال می‌کند. 

نشانه‌های وابستگی اینترنتی

اما وابستگی اینترنتی چه نشانه‌هایی دارد و چگونه می‌توانیم به این موضوع پی ببریم که آیا ما هم به آن مبتلا شده‌ایم یا خیر؟

میرحاج می‌گوید: اگر اشتغال ذهنی مداوم برای استفاده از تلفن همراه دارید، اگر تلفن همراه خود را به صورت دائم بی‌دلیل چک می‌کنید، اگر حتی موقع غذا خوردن با گوشی کار می‌کنید، اگر ترس شدید برای از دست دادن اخبار و پیام‌ها دارید، اگر بیشتر از مدت زمان درنظرگرفته‌شده در این فضا به سر می‌برید، اگر نیاز به گذراندن وقت بیشتر در فضای مجازی برای به دست آوردن حال بهتر دارید، اگر در کنترل، توقف یا کم کردن استفاده از این فضا ناموفق هستید، اگر گوشی به دست به خواب می‌روید و گوشی به دست از خواب بیدار می‌شوید، اگر هنگام دور شدن از تلفن همراه یا قطع شدن اینترنت دچار احساس بی‌قراری، ناآرامی، بدخلقی و پوچی می‌شوید، اگر برای فرار از مسائل شایع  زندگی یا مشکلاتی مثل افسردگی و ناامیدی به اینترنت پناه می‌برید، اگر درباره زمان استفاده از اینترنت به اطرافیانتان دروغ می‌گویید و اگر بر اثر استفاده زیاد از اینترنت، علاقه‌تان به سایر فعالیت‌ها کاهش یافته است، باید در رفتارهای خود تجدید نظر کنید. خود را با این نشانه‌ها بسنجید و اگر یک یا چند مورد از علائم فوق را دارید به سمت اصلاح رفتارهای خود گام بردارید. 

این مشاور تأکید می‌کند که منظور از وقت گذراندن در اینترنت، زمانی است که بی‌هدف در این فضا صرف می‌شود و موضوع برای افرادی که به واسطه شغل و درسشان از اینترنت بهره می‌برند، فرق می‌کند.
انواع وابستگی‌ها
به گفته میرحاج، مدرس دانشگاه، وابستگی‌های شدید به تلفن همراه به منظور استفاده از فضای مجازی، چند مدل دارد. در مدل «نوموفوبیا»، فرد، ترس جدا شدن از تلفن همراه را دارد، به طوری که از مسافرت یا رفتن به مناطقی با پهنای باند ضعیف، اجتناب می‌کند و حتی در طول شب بارها بیدار می‌شود تا تلفن همراه خود را چک کند و سری به شبکه‌های اجتماعی بزند.
نوع دیگری از این وابستگی به نام «فومو»، خود را به صورت ترس از دست دادن فرصت‌ها و نبودن تلفن همراهِ فرد هنگام وقوع اتفاقات مهم نشان می‌دهد. فرد احساس می‌کند دیگران در حال لذت بردن از حضور در یک تماس مجازی یا اوقات خوشایند یا یک تجربه بی‌نظیرند که خودش از آن بی‌نصیب و بی‌اطلاع مانده است. انگیزه چنین شخصی، لذت بردن از دیدن چیزهای فوق‌العاده نیست، بلکه ترس از دست دادن یا ندیدن یک چیز فوق‌العاده است، بنابراین مدام حس می‌کند به چک کردن گوشی همراه خود نیاز دارد و در صورت عدم دسترسی، دچار نوعی اضطراب و دلهره می‌شود. وی دائما صفحات فضای مجازی دوستان خود را بررسی می‌کند تا ببیند آن‌ها در حال انجام چه کاری هستند و از این‌که دوستانش کاری را بدون وی انجام دهند، ناراحت می‌شود. چنین فردی معمولا از تنهایی آخر هفته می‌ترسد، نیازمند تأیید دیگران است  و در ‌کل از شرایط  زندگی خود رضایت کمتری دارد.
در وابستگی نوع «فابینگ»، فرد به منظور نادیده گرفتن اطرافیانی که در حال صحبت با وی هستند، همچنان به تلفن همراه خود توجه دارد.
عضو انجمن مشاوره ایران می‌گوید: همه می‌دانیم گوشی همراه به عنوان ابزاری برای تسهیل زندگی بشر اختراع شده است که قطعا باید تحت کنترل وی باشد، اما اگر این ابزار، اختیار را از انسان سلب کرد، اشکال اساسی به وجود می‌آید که همان وابستگی است. مسلما هرچقدر وابستگی شدیدتر و طولانی‌تر باشد، عوارض آن جبران‌ناپذیرتر و رفع آن نیز سخت‌تر خواهد بود.

آسیب‌های وابستگی به فضای مجازی
متأسفانه وابستگی به اینترنت و فضای مجازی، عوارض متعددی در کوتاه‌مدت و دراز مدت دارد که نمی‌توان نسبت به آن‌ها بی‌توجه بود.
میرحاج، استاد دانشگاه می‌گوید: تبعات این وابستگی هم جسمی و هم روانی خواهد بود. فرد به واسطه استفاده بیش از حد از تلفن همراه ممکن است از نظر جسمی دچار گردن درد، کمردرد، سردرد،  بی‌خوابی، اضافه وزن یا کاهش وزن به واسطه پرخوری یا کم‌خوری و خشکی چشم و مشکلات بینایی شود. حتی در برخی موارد حاد دیده شده است که فرد به دلیل علاقه به آنلاین ماندن از حمام رفتن اجتناب می‌ورزد و بهداشت شخصی را رعایت نمی‌کند که همین موضوع باعث بروز بیماری می‌شود.
به گفته این استاد دانشگاه، در بعد هیجانی و روانی، فرد ممکن است دچار  افسردگی، احساس گناه، اضطراب، عزت نفس پایین، کاهش توانایی در ایجاد روابط مؤثر، ناتوانی در برنامه‌ریزی امور و اهمال‌کاری، پرهیز از کار و فعالیت، نوسان خلق، بی‌حوصلگی، بی‌علاقگی به سرگرمی‌های معمول و انزوا و احساس تنهایی شود.
این مشاور می‌گوید: مادری برایم تعریف می‌کرد که پسر نوجوانش تا نیمه‌شب بیدار می‌ماند و در فضای مجازی می‌چرخید. گاهی اوقات او را گوشی به دست می‌دید که به خواب رفته است. توجه داشته باشید همین به هم ریختن چرخه خواب و بیداری آن‌قدر آسیب‌زا هست که می‌توان ساعت‌ها درباره‌اش سخن گفت. 
نوجوانی که شب‌ها تا دیروقت بیدار می‌ماند، از نظر رشدی دچار نقصان می‌شود. شب‌زنده‌داری، از کیفیت ساعات بیداری در روزها می‌کاهد و انرژی و توان لازم برای انجام کارهای روزمره را می‌گیرد. از طرف دیگر، این موضوع موجب کاهش تمرکز و دقت می‌شود، بنابراین فردی که دانش‌آموز یا دانشجوست، نمی‌تواند به درستی درس بخواند.

چه باید کرد؟
در عصر الکترونیک، عصری که نمی‌توان بدون تلفن همراه سرکرد چگونه می‌توانیم افسار این وسیله کاربردی را در دست بگیریم؟میرحاج معتقد است آموزش به خصوص از دوره کودکی، جواب این پرسش است. این آموزش باید از خانواده شروع شود و در مدرسه قوام یابد.
این مدرس آموزش زندگی خانواده می‌گوید: وقتی با سازمان بهزیستی در زمینه اضطراب کودکان همکاری داشتم، مادری فرزند چهارساله خود را با این مشکل که نمی‌تواند با بچه‌های دیگر ارتباط بگیرد و بازی کند، نزد من آورد. کودک آن‌قدر به تلفن همراه وابسته شده بود که وقتی این وسیله را از او می‌گرفتند، جیغ و داد می‌کرد. 
جذابیت‌ بازی‌های آنلاین و فیلم و کارتون در تلفن همراه او را نسبت به سایر فعالیت‌ها بی‌انگیزه کرده بود. پرسش این است که چرا یک مادر این وسیله را بی‌قاعده به دست فرزند کوچکش می‌دهد؟ برخی از والدین هنگام غذا دادن به کودکشان، موبایل به دست او می‌دهند تا فرزند بنشیند، غافل از این‌که با این کار زمینه‌های وابستگی را ایجاد می‌کنند.
وابستگی به تلفن همراه در کودکان با اضطراب و بی‌قراری همراه است و تبعات بیشتری دارد. برای استفاده از این وسیله برای فرزندتان زمان مشخصی در نظر بگیرید و فعالیت‌های دیگری جایگزین کنید. برای بچه‌هایتان وقت بگذارید و با آنان بازی کنید. 
مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها هم نقش تأثیرگذاری در اطلاع‌رسانی دارند و باید بیش از گذشته در این مسیر گام بردارند.