اسما پورزنگی‌آبادی - روزنامه اطلاعات| شکی نیست که عامل عمده تخریب‌های بافت تاریخی شهر کرمان را باید در عملکرد غلط و سهل‌انگارانه مدیران اجرایی و برنامه‌ریزان شهر و استان در نیم قرن گذشته جستجو کنیم، اما این موضوع از بار مسئولیت مردم، انجمن‌های وقت شهر، نخبگان جامعه و مطبوعات محلی کم نمی‌کند.
اگر برای بچه‌های نسل جـدیـد شهـر کرمـان از ساباط و دولاب و هشت‌دری و کوچه آشتی‌کُنان و حوض شیخ‌داود و مسجد پامنار و محله‌های تاریخی مثل محله‌شهر و محله شاه‌عادل و محله تَه باغ لِله و محله خواجه‌خضر بگویید، همان‌قدر برایشان غریب و بعید است که بخواهید از کهکشان «آندرومدا» که در فاصله۵/۲میلیون سال نوری از کهکشان راه شیری قرار دارد بگویید! این در حالی است که کرمان در کنار شیراز و یزد و اصفهان، از شهرهای تاریخی ایران به‌حساب می‌آید و پهنه گسترده‌ای از آن را معماری تاریخی شهرهای کویری شکل داده است.
تاریخچه شهر
قدیمی‌ترین آثاری که در شهر کرمان باقی مانده است نشان از آن دارد که قدمت سکونت در این منطقه به دوران ساسانی بازمی‌گردد. هسته اولیه کرمانِ کهن در دامنه ارتفاعات جنوب شرقی شهر امروزی شکل گرفته و قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر از آن دوران تاکنون باقی مانده است. این شهر ساسانی با الگوی شهرسازی ارگ و شارستان و ربض ایجاد شده است. آن‌طور که منابع تاریخی گزارش می‌دهند این شهر در دوران سامانیان، بازسازی می‌شود و زندگی همچنان در آن ادامه می‌یابد. با روی کار آمدن سلجوقیان اما توسعه شهر در قسمت غربیِ شهر ساسانی و با شکل‌گیری محله شاه‌عادل آغاز می‌شود.
مسجد تاریخی مَلِک، بارزترین اثر معماری باقی‌مانده از این محله سلجوقی در کرمان است.
با پایان فرمانروایی سلجوقیان و آغاز حکومت غزها شهر به سمت شمال می‌خزد که محدوده‌هایی در سمت دیگر شهر سلجوقی و روبه‌روی مسجد ملک را شامل می‌شود. در این دوران، «ملک دینار»، آب‌انبارِ حوض ملک و مسجد دینار غز را می‌سازد.
با روی کار آمدن قراختاییان و فرمانروایی «ترکان‌خاتون»، مجموعه «قُبه سبز» در شمال شهر شکل گرفت. امروزه قبه‌سبز را که از معماری آن چیزی جز یک ایوان با کاشی‌کاری معرق خیره‌کننده باقی نمانده، قدیمی‌ترین دانشگاه جنوب‌شرق کشور نامیده‌اند.
در همان دوره تاریخی، زرتشتیانی که از هند به موطن خود بازگشته بودند، محله «گبری» را در گوشه دیگری از این شهر کهن بنیان می‌نهند. آتشکده زرتشتیان شهر کرمان در این محله همچنان فعال است. گسترش شهر کهن، حول این محله‌ها طی دوره‌های پیوسته تاریخی ادامه یافته، تا آنجا که در کرمانِ امروز، بقایایی از معماری شهر قدیم در دوران آل‌مظفر، تیموریان، صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی همچنان موجود است.
با توجه به موقعیت شهر کرمان و رونق تجارت در آن، یکی از عناصر مهمی که در دوره‌های متعدد تاریخی در این شهر شکل گرفته، بازار است. کرمانِ تاریخی، صاحب دو راسته بازار طولانی در جهت شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی بوده که به‌تدریج و طی قرن‌های متوالی ایجاد شده، اما بازار شمالی ـ جنوبی آن با شروع خیابان‌کشی‌ها در دوران پهلوی از بین رفته است.
راسته شرقی ـ غربی هنوز پابرجا و شامل مجموعه‌های معماری گرانبهایی از دوره‌های متعدد تاریخی است.
تخریب بی‌وقفه
یکی از ویژگی‌های شهر کهن کرمان، قرارگیری عناصر مسکونی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی، دفاعی و حکومتی در کنار هم بوده که محدوده‌ای به نام بافت تاریخی را برای نسل‌های بعد به جای گذاشته است. امروز وضعیت این شهر کهن چنان بغرنج شده که برخی از کارشناسان به‌صراحت اعلام می‌کنند که کرمان، دیگر بخشی به اسم بافت تاریخی ندارد.
از جمله کسانی که چنین عقیده‌ای دارند دکتر محمدحسن خادم‌زاده، معمار و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران است.
او که به‌تازگی به‌عنوان دبیر علمی رویدادی با نام «نگاهی دوباره به کرمان» به این شهر سفری داشته و بافت تاریخی را از نزدیک دیده و بخشی از آن را بررسی کرده است می‌گوید: وقتی از بافت تاریخی صحبت می‌کنیم در واقع از محلات تاریخی، مجموعه‌های شهری و عناصر هم‌پیوند با آن مثل باغ‌ها، و عناصر دفاعی شهر مثل دیوارها و دروازه‌ها حرف می‌زنیم. براساس چنین تعریفی، متأسفانه باید بگویم که کرمان در حال حاضر بافت تاریخی ندارد و تنها از راسته بازار و مجموعه‌های شهری برخوردار است. گاهی یک شهر در حال زایش مجدد برای بازتولید بافت است که این را هم در کرمان ندیدم.
او با بیان این‌که کرمان یکی از پایه‌ها و استقرارگاه‌های فرهنگ ایرانی بوده و بخشی از ایرانی بودن ایران، مدیون کرمان است ادامه می‌دهد: متأسفانه در شهر کهن کرمان، بیشتر تخریب اتفاق افتاده تا رشد و توسعه و از این لحاظ، وضع این شهر قدری نگران‌کننده است.
غفلت از هویت شهر
تخریب‌ها در بافت تاریخی شهر کرمان، توجه دکتر پیروز حناچی، معمار، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و شهردار سابق تهران را نیز به خود جلب کرده است. او که به‌تازگی سفری به شهر کرمان داشته، می‌گوید: کرمان یکی از تاریخی‌ترین شهرهای ایران است و زمانی تنه به یزد می‌زده و حتی قدیمی‌تر از آن شهر خشتی است اما متأسفانه در دوره‌های مختلف از سوی مردم و مسئولین به بافت تاریخی کرمان بی‌توجهی شده و امروز شاهدیم که بخش زیادی از این بافت تخریب شده و از بین رفته است.
واقعیت این است که وقتی چیزی را باارزش تلقی کنیم برای حفظ آن تلاش می‌کنیم. متأسفانه آنچه که از آن به‌عنوان بافت تاریخی یاد می‌کنیم در کرمان به‌عنوان ارزش دیده نشده است.
خیابان‌کشی در شهر کهن
نابودی شهر کهن کرمان در پی مجموعه‌ای از خطاها طی دهه‌های متمادی رقم خورده و یکی از اتفاقات ناگواری که در بافت تاریخی این شهر رخ داده و شهردار سابق تهران را به تعجب واداشته، احداث خیابان‌های جدید حتی در همین چند سال اخیر است.
حناچی می‌گوید: احداث خیابان‌های جدید سال‌هاست در بافت تاریخی شهرها متوقف شده ولی در کرمان دیدم که در مجاورت بازار تاریخی، خیابان جدیدی احداث شده است.
اشاره او به خیابانی است که نام محله‌ای را بر آن گذاشته‌اند که دیگر وجود ندارد: خیابان گُلبازخان. حدود شش سال پیش بود که این خیابان احداث شد تا تردد خودروها در بافت تاریخی شهر هموارتر شود! محله گلبازخان در فاصله کوتاهی از ورودی بازار تاریخی از سمت بازار مسگری قرار دارد. این محله، تکه‌پاره و تخریب شده است.
از دیگر رویکردهایی که موجب ازهم‌گسیختگی بافت تاریخی شهر کرمان شده، تعریض معابر آن است که دهه‌هاست بی‌وقفه ادامه دارد. شهردار سابق تهران در این‌باره می‌گوید: تعریض در معابر بافت تاریخی، بدترین کار است. یک محله تاریخی مثل یک تکه پنیر نیست که بخشی از آن را جدا کنید و بقیه آن دست‌نخورده بماند. وقتی شما یک متر تعریض در یک معبر انجام می‌دهید کل آن پلاک از بین می‌رود.
او با اذعان به این‌که عرض معابر و تناسب آن، بخشی از ارزش‌های بافت تاریخی است، می‌افزاید: وقتی در بافت تاریخی شهر کرمان، معابر از دو طرف تعریض می‌شود، آنچه که باقی می‌ماند دیگر بافت تاریخی نیست.
آوار تدریجی
مهدی محبی‌کرمانی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر تاریخ با بیان این‌که فروپاشی بافت کهن کرمان از دهه ۴۰ خورشیدی شروع شد می‌گوید: بیش از نیم قرن است که شاهد آوار نرم و تدریجی این شهر کهن هستیم و متأسفانه نسبت به آن واکنش مؤثری نداشته‌ایم. زلزله هولناک ۵ دی‌ماه سال ۱۳۸۲ بم حادثه‌ای آنی و ناگهانی بود که در چشم‌برهم‌زدنی بم را ویران کرد. آوار بافت تاریخی شهر کرمان اما بیش از نیم قرن است که ادامه دارد و مثل زلزله نبوده که فرصت جلوگیری از آن را نداشته باشیم.
فرصت داشتیم اما آن را سوزاندیم و امروز شاهد یک وضعیت غیرقابل‌جبران هستیم.شکی نیست که عامل عمده تخریب‌های بافت تاریخی شهر کرمان را باید در عملکرد غلط و سهل‌انگارانه مدیران اجرایی و برنامه‌ریزان شهر و استان در نیم قرن گذشته جستجو کنیم، اما این موضوع از بار مسئولیت مردم، انجمن‌های وقت شهر، نخبگان جامعه و مطبوعات محلی کم نمی‌کند.
او که کودکی تا میانسالی خود را در یکی از قدیمی‌ترین محلات شهر یعنی «محله‌شهر» گذرانده و بافت تاریخی کرمان در بخش زیادی از زندگی او جریان داشته است، تأکید می‌کند: این سؤال که چرا گذاشتیم این اتفاق در تاریخی‌ترین شهر جنوب شرق فلات ایران بیفتد و بزرگ‌ترین سرمایه مادی و معنوی یک شهر به سادگی از دست برود نه من، که خیلی‌های دیگر را نیز رنج می‌دهد.
