سیداحمد محیط طباطبایی، دانش‌آموخته تاریخ و باستان‌شناسی و رئیس ایکوم (شورای بین‌المللی موزه‌های) ایران درباره دلایل انتخاب تهران در ۲۰۰ سال پیش به عنوان پایتخت گفت: تهران از روی سلیقه که مثلا مرکز ایل یا خاندانی باشد، پایتخت نشد. ۲۰۰ سال پیش، چند ویژگی برای انتخاب پایتخت اهمیت داشت که نخستین آن‌ها قرار گرفتن در مسیر ارتباطات بود. کانالی که از هند به اروپا و قفقاز می‌رفت و به اشتباه به «جاده ابریشم» معروف شد، در واقع «جاده ادویه» بود که از منطقه تهران عبور می‌کرد.بنابراین به لحاظ ارتباط، تهران در جای بسیار عالی قرار داشت. دوم موقعیت استراتژیک طبیعی یک شهر است، یعنی چقدر می‌تواند حفاظ طبیعی نسبت به حملات داشته باشد. اگر از بالا به تهران نگاه کنید، می‌بینید دورتادور آن را کوه در برگرفته است. 

به گفته وی، این موضوع شاید برای امروز یک ویژگی مثبت به حساب نیاید اما ۲۰۰ سال پیش مهم بوده است. سوم موقعیت طبیعی اطراف شهر به لحاظ حاصلخیزی زمین است. می‌دانیم تا زمان یخبندان چهارم، تا کوه‌های توچال پوشیده از برف بود. بعد از پایان یخبندان، سیلاب‌های زیادی که به وجود ‌آمد خاک‌های رسوبی را با خودش پایین ‌آورد و تا خوار و ورامین را به یک موقعیت‌ عالی به لحاظ حاصلخیزی خاک تبدیل کرد.

وی افزود: در واقع تهران به مثلثی می‌ماند که رأسش جلگه خوار و ورامین و اضلاع قاعده‌اش کوه‌های شمیران است. تهران اگر رود بزرگی ندارد ۷ـ۶ رود کوچک دارد که نهر بسیار بزرگی را به وجود می‌آورد. قنات‌های تهران در واقع کانال‌هایی است که آب را دوباره از زیرزمین به سطح زمین منتقل می‌کند و ما در تهران صاحب هشتاد و اندی قنات اصلی هستیم که به ششصد و خرده‌ای قنات فرعی تقسیم می‌شد و این شبکه، آب را برای مردم شهر تأمین می‌کرد. برای همین ما در تهران دارای آب و خاک حاصلخیز هستیم.

محیط طباطبایی یادآور شد: مرکزیت ارتباطات، موقعیت استراتژیک عالی، آب فراوان و خاک حاصلخیز، تهران را به یک استثنا در تمام شهرهای جهان تبدیل می‌کند.قاجارها از گنجه برخاستند و بعدها در دشت گرگان مستقر شدند، یعنی از خاستگاه اصلیشان هم دور بودند. از طرفی، موقعیت تهران به لحاظ آب، هوا، خاک و استراتژیک، ظرفیت بسیار بالایی برای پایتخت بودن به وجود می‌آورد. چنانچه می‌دانیم در نوروز سال ۱۱۹۹ هجری قمری، آغامحمدخان در کاخ گلستان و در ایوان کاخ مرمر جلوس کرده و تهران را پایتخت اعلام می‌کند. بنابراین یکی از ویژگی‌های نوروز آن است که در هر نوروز، یک سال به عمر پایتختی تهران اضافه می‌شود. 

وی ادامه داد: پس تهران نه بر اساس سلیقه، بلکه جبرا پایتخت شد و نه از روی اختیار که قاعدتا موقعیتی بهتر از تهران برای پایتختی نداشتیم. این شهر از چنان ظرفیت بالایی برخوردار بود که در تاریخ ایران، جایگاهی ممتاز پیدا کرده است. بعد از اسلام، اصفهان، یک دوره در زمان سلاجقه بزرگ و یک دوره هم در عهد صفویه، پایتخت کل کشور ما بوده اما حتی اصفهان هم به طور مداوم به اندازه تهران پایتخت نبود.

به گفته وی ، تهران برای بیش از دو قرن متوالی است که پایتخت ایران به حساب می‌آید. بعد از اسلام، یعنی برای حدود ۱۴ قرن، طولانی‌ترین دوران پایتختی، دوره پایتختی تهران است. تهران در چه دوره‌ای پایتخت ایران شد؟ قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی، دو قرنی که دنیا دچار تغییر و تحولات بسیاری شد. با توجه به این که پایتخت‌ها همیشه دروازه ارتباط بین دنیای بیرون و درون هستند، پایتخت بودن تهران در آن مقطع باعث شد که انواع پدیده‌های جدید مثل کتابخانه‌ها، عکاسی و... از این شهر به همه‌جای ایران وارد شود. به همین دلیل، میراث فرهنگی تهران از اصفهان بیشتر است.

متن کامل این گفت وگو را اینجا بخوانید.