بهرام امیراحمدیان :بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان و اعزام سفیر جدید دور تازه ای از حل اختلافات و امید به همکاری های دو جانبه برای بهره گیری از ظرفیتهای دو طرف را نوید می دهد.جمهوری آذربایجان یک دولت مستقل و عضو سازمان ملل و دیگر سازمانهای بین المللی است و حق حاکمیت و تمامیت ارضی آن از سوی ایران به رسمیت شناخته شده است. 

جمهوری آذربایجان در همسایگی شمال غربی ایران با جمعیتی برابر 1/10 میلیون نفر (سال 2023)، با تولید ناخالص داخلی 4/72 میلیارد دلار (گزارش بانک جهانی در سال 2023)، با سرانه تولید ناخالص داخلی 7155 دلار پس از بازپسگیری سرزمینهای اشغالی قره باغ در سال 2020 بسوی ثبات گام برمی دارد. رشد تولید ناخالص داخلی 1/1% در سال 2023 (در دهه نخست سده 21 بزرگترین رشد تولید ناخالص داخلی با 25 درصد را تجربه کرده است) به سبب شرایط سیاسی ناشی از جنگ 44 روزه با ارمنستان و پیامدهای آن راه دشواری را طی کرده است. 

نرخ بیکاری 6/5%، نرخ تورم 8/8% را در کارنامه خود دارد. جمهوری آذربایجان به عنوان کشوری دارای ذخایر قابل توجه نفت و گاز، یکی از صادر کنندگان مهم نفت و گاز منطقه دریای خزر است. تجارت خارجی آذربایجان در سال 2023 برابر 2/51 میلیارد دلار(3/17 میلیارد واردات و 9/33 میلیارد دلار صادرت)[با موازنه تجاری مثبت 6/16 میلیارد دلار]، از نظر اقتصادی وضعیتی مناسب دارد. شرکای عمده آذربایجان در واردات در سال 2023 عبارت بودند از روسیه با 12/3 میلیارد دلار، چین با 3 میلیارد دلار، ترکیه با 3/2 میلیارد، آلمان با 916 میلیون دلار، و ایالت متحده آمریکا با 889 میلیون دلار به ترتیب رتبه یکم تا پنجم و ایران با 473 میلیون دلار، در رتبه هفتم شرکای وارداتی آذربایجان بوده اند .

در صادرات جمهوری آذربایجان ایتالیا، ترکیه، اسرائیل، یونان، هندوستان، روسیه، آلمان، اسپانیا، گرجستان و جمهوری چک به ترتیب رتبه یکم تا دهم را بخود اختصاص داده اند. در این زمینه ایران با 3/14 میلیون دلار در رتبه 45 در بین کشورهای مقصد صادراتی جمهوری آذربایجان قرار داشته است. باید توجه داشت که ساختار صادراتی جمهوری آذربایجان مبتنی بر صادرات نفت و گاز است و با جمهوری اسلامی ایران اقتصاد هم تکمیلی ندارند و واردات هر دو مبتنی بر مقاصد صادراتی آنهاست، بنابراین ظرفیت های کمی برای مبادلات تجاری دارند.

چالش‌های روابط فیمابین       

در ایران نگاه به جمهوری آذربایجان در افواه عمومی و برخی مرکز و دوایر با مناسبتهای روابط بین المللی اندکی فاصله دارد و به این کشور مستقل به عنوان یکی از استانهای ایران نگریسته می شود. در برخی از رسانه ها بر «جعلی بودن نام این کشور= جمهوری آذربایجان) پافشاری و برخی دیگر آن را «رژیم باکو» یا «حکومت باکو» خطاب می کنند که خلاف قوانین بین المللی است. زیرا جمهوری اسلامی ایران این کشور را در آغاز استقلال به رسمیت شناخته و جزو نخستین کشورهایی بوده است که روابط دیپلماتیک برقرار و سفارتخانه خود را دایر کرده است.دولت جمهوری آذربایجان با در نظر گرفتن سه قدرت منطقه ای در همسایگی پیرامون(ج.ا.ایران) در جنوب، ترکیه (در غرب) و روسیه (در شمال) خود را در زیر نفوذ این سه قدرت می بیند ولی در عین حال در برقراری روابط با همسایگان، نوعی موازنه برقرار کرده است و سیاست خارجی آن از آغاز تاکنون همین موازنه بوده که برخی عوامل بیرونی و قدرت‌های داخل یا خارج منطقه (از جمله مداخله گران بیرونی شامل اسرائیل و ایالات متحده)، این موازنه را مختل و موجب موازنه سازی با این دو عامل خارج از منطقه برای ایستادگی در برابر تهدیدات و نگرانی خود می کند. شدت و ضعف این موازنه سازی ها بستگی به موازنه و اراده به بازیگران منطقه ای دارد.

ظرفیت‌های همکاری

راههای ارتباطی مناسب ایران برای رسیدن به سواحل دریای سیاه (بجز خاک ترکیه) از طریق آذربایجان به گرجستان است که هم اکنون از کریدور تراسکا [که ایران هم عضو این کریدور و شاخه جنوبی آن را داراست] بهره گرفته می شود. این کریدور از غرب، دریای سیاه را با گذر از گرجستان و آذربایجان به بندر باکو و از طریق خطوط دریایی بسیار پیشرفته، به بنادر شرقی دریای خزر در ترکمنباشی، آوازه، کوریک، آکتائو و آتیرائو به آسیای مرکزی و چین و شرق آسیا متصل می کند. در دهه 1390 که تنش بین قطر و شورای همکاری خلیج [فارس] بالا گرفته و قطر در محاصره بود، ایران و ترکیه ضرورت تاسیس «کریدور خلیج فارس-دریای سیاه» را مطرح کردند که بین قطر-ایران-آذربایجان[و در گزینه دیگری ارمنستان] - گرجستان را پیگیری و تا حدودی عملیاتی کردند ولی در عمل به سبب نبود شناورهای مناسب حمل و جابجایی کامیون، به عهده تعویق افتاد و بدنبال رفع اختلافات قطر با عربستان سعودی این طرح متوقف شد. 

در این دوره جمهوری آذربایجان بدلیل مشارکت ارمنستان و تنش در روابط با ایران، از پیوستن به این ابتکار شانه خالی کرد. اکنون شرایط مناسبی برای عملی کردن این طرح فراهم است.تکمیل راه آهن رشت-آستارا (اگرچه از نظر زیست محیطی و مسائل امنیتی- استراتژیکی نیاز به تامل دارد)، شناخت ظرفیتهای گردشگری با کشتی(در دریای خزر)، ریلی(نخجوان- مشهد)، توریست درمانی، برنامه های دیدار از شهرهای تاریخی و زیارتی در هر دو طرف، زمینه های فراوانی برای همکاری دو جانبه دارد. تاسیس منطقه آزاد تجاری مشترک در مرز آستارا از جمله ابتکاراتی است که می تواند به ثبات روابط یاری رساند. احداث سدهای مشترک بر روی رود ارس که آخرین آن در دوره رئیس جمهوری شهید ایران در اردیبهشت ماه به بهره برداری رسید در این زمینه قابل ذکر است.

عناصر واگرایی:

اصولا نگاه جمهوری اسلامی ایران به روابط جمهوری آذربایجان با اسرائیل یکی از موانع پیشرفت در گسترش روابط است ولی در دیگر جمهوری ها نیز اسرائیل سفارتخانه دارد. مادامی که در سیاست خارجی جمهوری آذربایجان توجه به امنیت ملی جمهوری اسلامی و ندادن پایگاه نظامی به کشورهایی که با دولت جمهوری اسلامی ایران در مخاصمه هستند از سوی دولت جمهوری آذربایجان رعایت شود، روابط فیمابین دوستانه و در حال توسعه خواهد بود. جمهوری اسلامی ایران مخالفت خود را با امکان فعالیتهای گروههای مخالف خود در خاک جمهوری آذربایجان بارها بطور رسمی اعلام کرده است .توصیه می شود در صورت تقاضای جمهوری آذربایجان دایر بر تاسیس رایزنی فرهنگی در ایران، دولت دکتر پزشکیان این امکان را فراهم یا در غیر این صورت رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی در باکو را تعطیل کند و نشان دهد که روابط متقابل رعایت می شود.