ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: در آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع طبیعی کشورمان، عوامل طبیعی و غیرطبیعی مختلفی نقش دارند. ۱۰ درصد از این آتش‌سوزی‌ها توسط عامل طبیعی و ۹۰ درصد توسط عامل انسانی انجام می‌شود. عوامل طبیعی شامل رعد و برق، هوای گرم و وزش باد گرم است. زباله‌هایی که در طبیعت رها می‌کنیم نیز از عوامل آتش‌سوزی محسوب می‌شود، شیشه‌های مربا و عسل و بطری‌های آب معدنی که در طبیعت رها شده است در اثر تابش خورشید مانند ذره‌بین عمل می‌کند. تعدادی از حوادث انسانی، عمدی هستند، مثل کسانی که دام غیرمجاز را وارد مناطق چهارگانه (مناطقی که چرای دام در آن‌ها منع قانونی دارد) می‌کنند. بعضی مواقع هم اختلافات قومی به آتش‌سوزی می‌انجامد.
خسارات جبران‌ناپذیر
رضا هراتی، رییس گروه برنامه‌ریزی حفاظت و پشتیبانی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: در کنار سایر عوامل گوناگونی که همواره جنگل‌ها و مراتع را تهدید می‌کند و در معرض تخریب و تجاوز قرار می‌دهد، آتش‌سوزی به دلایل مختلف اتفاق می‌افتد و متأسفانه همه‌ساله سطوح وسیعی از این منابع ارزشمند را تخریب می کند. صدمات حاصل از تخریب و آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی، درختان باقی‌مانده را ضعیف و بی‌دفاع و آماده پذیرش انواع آفات و امراض می‌کند.
بدیهی است که بروز آفات و امراض نیز به سهم خود سبب خشک شدن درختان شده و با پیشروی آن‌ها و افزایش مواد قابل‌اشتعال، محیط جنگل برای وقوع آتش‌سوزی‌های بعدی مساعدتر می‌شود. به این ترتیب عوامل تخریب، ارتباط نزدیک و انکارناپذیری با یکدیگر داشته و هر یک می‌توانند زمینه‌ساز و تکمیل‌کننده دیگر عوامل باشند.
آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع، سالانه خسارات سنگین و جبران‌ناپذیری را بر منابع و متعاقب آن به اقتصاد کلان کشور وارد می‌سازد و علاوه بر از بین رفتن سرمایه‌های موجود، بروز سیلاب‌های ویرانگر، فرسایش شدید خاک و در نهایت پر شدن مخازن سدها، پیشروی کویر، نابودی شهرها، انقراض حیات وحش و آفات و امراض گیاهی را به همراه دارد.
گونه‌های در معرض آسیب
حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به خطراتی که گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند می‌گوید: پس از آتش‌سوزی جنگل‌ها، گونه‌هایی از جانوران که امکان انتقال دارند مانند پرندگان و پستانداران غالبا جابه‌جا می‌شوند و به جاهای دیگر می‌روند و نهایتا بخشی از زیستگاه و چراگاهشان را از دست می‌دهند اما مشکل، بیشتر برای خزندگان و بی‌مُهرگان پیش می‌آید. وقتی اکوسیستم‌ها آسیب می‌بینند این‌ها هم آسیب می‌بینند و متأسفانه امکان بررسی آسیب‌هایشان وجود ندارد.
وی می‌افزاید: بالگردهای آب‌پاش در اختیار سازمان مدیریت بحران کشور و وزارت دفاع است و در زمان وقوع آتش‌سوزی، زمان زیادی برای انجام هماهنگی‌های لازم تلف می‌شود که همین اتلاف وقت، باعث گسترش آتش خواهد شد. وجود بالگردها در ترابری و حمل و نقل نیرو مؤثر است و بالگردهای آب‌پاش هم نقش خوبی در اطفای حریق دارند اما حضور نیروی انسانی، به‌ویژه اگر تجربه اطفای حریق داشته باشد بسیار مؤثرتر خواهد بود، زیرا بعضی جاها صعب‌العبور است و بالگرد نمی‌تواند آتش را خاموش کند. همچنین اطفای حریق جنگل‌ها و منابع طبیعی نیاز به منابع مالی دارد. البته در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ تجهیزاتی خریداری شد.
اکبری با اشاره به ضعف قوانین در حمایت از افرادی که در اطفای حریق جنگل‌ها آسیب می‌بینند می‌گوید: ظرفیت‌هایی در قانون مدیریت بحران وجود دارد و همیاران محیط زیست در قالب پوشش بیمه‌ای حمایت می‌شوند که کافی نیست. در لایحه‌ای که تحت عنوان حفاظت از محیط زیست به دولت ارائه کردیم پیشنهاد شدافراد محلی که در اطفای آتش کمک می‌کنند در صورت بروز حادثه تحت پوشش بیمه قرار بگیرند. آتش‌بان‌های محلی به صورت فصلی به خدمت گرفته می‌شوند و بر مبنای اعتباری که به این موضوع تعلق می‌گیرد می‌توانیم از آن‌ها حمایت کنیم.
دمنده‌های خطرناک
امید سجادیان، کنشگر محیط زیست می‌گوید: اطفای حریق، قواعد خاص خود را دارد و باید روش کار با ابزارها را به داوطلبان آموزش داد. برخی از دستگاهها استاندارد لازم را برای عملیات اطفا ندارند و نتیجه آن، آسیب دیدن داوطلبان در اثر لباس نامناسب یا گرفتار شدن در توفان آتش و انفجار دمنده است.
انفجار دمنده طی سال‌های اخیر، یکی از مواردی است که جان نیروهای دولتی و مردمی را تهدید می‌کند اما همچنان دمنده‌ها بدون آموزش توزیع می‌شوند. دمنده‌های فعلی ایران، مناسب اطفای حریق نیستند، در زمان استفاده داغ می‌شوند، باک بنزین بدون عایق آن ها در اثر ضربه ترک برمی‌دارد و حتی بخارشان ممکن است باعث حریق شود. نبود وسایل انفرادی مقاوم در برابر آتش نیز نیروی مردمی را تهدید می‌کند. هر نیروی امدادی به لباس مناسب، دستکش، کفش، هِدلایت، کوله‌پشتی، دستمال سر، شماق (چفیه سفری)، جعبه کمک‌های اولیه و کلاه ایمنی نیاز دارد.
استنشاق دود می‌تواند تنفس و دید را با مشکل مواجه کند و برخورد سنگ در اثر گرمای آتش به سر داوطلبان نیز آن‌ها را تهدید می‌کند. رفتار آتش غیرقابل‌پیش‌بینی است و تغییر جهت باد می‌تواند تمام معادلات را برهم بزند. اطفای حریق نیاز به کار و نیروی مردمی آموزش‌دیده دارد. نیروی داوطلب مردمی باید کارت همیار داشته باشد و طی یک فراخوان مردمی در مهار آتش‌سوزی مشارکت کند. این نیرو یک سرمایه مردمی است و نباید فدای بی‌برنامگی شود.
باید به فکر برنامه یا لایحه‌ای برای محافظت از جنگل‌های زاگرس بود، چرا که این جنگل‌ها تأمین‌کننده ۴۰ درصد آب کشور است و حفاظت از آن جزو امنیت ملی محسوب می‌شود.
عوامل مؤثر در بروز و گسترش آتش‌سوزی
رضا هراتی معتقد است که وقوع آتش‌سوزی در جنگل‌ها قابل پیش‌بینی است. او می‌گوید: این پدیده مخرب، ارتباط تنگاتنگی با عوامل محیطی و انسان‌ساخت دارد. فاکتورهای محیطی مؤثر بر وقوع آتش‌سوزی جنگلی، متعدد و دارای درجه اهمیت متفاوت است و شامل عوامل زیست‌شناختی، فیزیوگرافی و اقلیمی می‌شود.
پوشش گیاهی از مهم‌ترین عوامل زیست‌شناختی مؤثر در آتش‌سوزی جنگل به شمار می‌رود، همچنین نوع گونه، تراکم میزان لاش‌برگ و میزان رطوبت در وقوع آتش‌سوزی مؤثر است.
توپوگرافی (شیب، جهت شیب، ارتفاع) از عوامل مهم دیگر محسوب می‌شود که در وقوع و گسترش آتش‌سوزی تأثیر دارد، به‌طوری که احتمال وقوع و گسترش آتش‌سوزی در مناطق پرشیب در جهت‌های جنوبی، غربی و ارتفاعات پایین‌تر بیشتر است.
وی به نقش افزایش حجم بارندگی‌های بهار امسال در آتش‌سوزی جنگل‌ها اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: با توجه به افزایش حجم بارندگی در اواخر سال ۱۴۰۰ و بهار امسال و در نتیجه، افزایش حجم پوشش گیاهی در عرصه‌های طبیعی به‌خصوص مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و پس از آن شروع فصل گرما، احتمال وقوع آتش‌سوزی‌های بزرگ در وسعت زیاد افزایش یافت و آتش‌سوزی‌های ماه‌های خرداد، تیر و مرداد سال جاری در استان‌های کرمانشاه، خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد، مؤکد این مطلب است.
امسال ۱۵۰۰ هکتار از اراضی مرتعی و شش درصد از جنگل‌های منطقه بوزین مرخیل شهرستان پاوه و دو هزار هکتار از اراضی خاییز سرخ در استان کهگیلویه و بویراحمد دچار حریق شد.
اقدامات انجام‌شده در سه سال اخیر
تشکیل ستاد واکنش سریع سازمان حفاظت محیط زیست با ادارات استان‌ها به منظور شناسایی، کنترل و حضور به‌موقع نیروهای یگان در وقوع آتش‌سوزی، بررسی و استفاده از تجهیزات روز و فناوری نوین، ایجاد سامانه‌های تصویری و به‌کارگیری دوربین‌های حرارتی در جهت تشخیص به‌موقع حریق در مناطق تحت‌مدیریت سازمان، استفاده از ظرفیت مشارکت جوامع محلی، ساخت و اقدام به ساخت پایگاه‌های اطفای حریق در استان‌های مختلف، تجهیز ادارات کل محیط زیست استان‌ها به ادوات و تجهیزات لازم و برگزاری دوره‌های آموزشی برای جوامع محلی، افراد مؤثر در کنترل و اطفای حریق و بخشداری‌ها و دهیاری‌ها از اقدامات دفتر مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست است.
