اطلاعات نوشت: براساس تعریف علمی، آبخیزداری عبارت است از فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع آب موجود در آبخیز، بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع.

به زعم کارشناسان، درپی افزایش تغییرات اقلیمی وایجاد همزمان خشکسالی با بارش های سیل آسا که باعث ایجاد سیل وسیلاب درمناطق مختلف کشور وایراد خسارت های فراوان می شود،اجرای عملیات آبخیزداری از مهم‌ترین و بهترین روش‌های مدیریت پایدار منابع آب و راه حل عبور از خشکسالی وهمچنین مدیریت مخاطرات طبیعی از جمله سیل و سیلاب و فرونشست زمین به شمار می آید.

به طور خیلی ساده، بااجرای عملیات آبخیزداری، روان‌آب های ناشی از بارش های سیل آسا توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت شده وضمن جلوگیری ازتبدیل آن به سیل وسیلاب و ایراد خسارت به زمین های کشاورزی، ساختمان های مسکونی ،جاده ها ، پل ها وغیره، از آب حاصله نهایت استفاده شده واز هدررفت آن جلوگیری خواهدشد.

بدین ترتیب، بااجرای طرح های آبخیزداری، مناطق مستعد سیل وسیلاب شناسایی ومورد مطالعه همه جانبه قرار گرفته ودر مسیرهای معمول ومستعد آن تاسیساتی برای انحراف آب ناشی از بارش ها وهدایت آن به سوی منابع ذخیره، احداث وسرانجام از آب ذخیره شده نهایت استفاده صورت می گیرد.روشن است با افزایش تغییرات اقلیمی و رشد بارش های غیر منتظره وسیل آسا – نظیر آنچه این روزها درمشهد ومدتی قبل درسیستان اتفاق افتاد- طرح های آبخیزداری باید در اولویت دولت ها قرارگیرد.

بااین وجود تجربه نشان داده است دولت ها اصولا به این طرح ها بی اعتنا هستند به گونه ای که بودجه های اندکی که به این منظور اختصاص می یابد هم به طور کامل پرداخت نمی شود ؛ به گونه ای که گاه میزان پرداخت ها واقعا ناچیز است.

دکتر پرویز گرشاسبی، قائم مقام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری دراین باره می گوید: بودجه آبخیزداری باید در لایحه بودجه، با خسارت‌های چندین برابری سیل تناسب داشته باشد.

وی می افزاید: به علت موقعیت جغرافیایی ایران که در منطقه گرم و خشک قرار دارد و همراه با بحران‌های سیل وسیلاب و خشکسالی و فرسایش بالای خاک همراه است، اهمیت اقدامات عملیات آبخیزداری را در کشور چند برابر می‌کند.بخصوص اینکه تغییرات شدید اقلیمی هم افزایش یافته وهمه جا با غافلگیری همراه است.

به گفته وی، خسارات سیل به بخش‌های مختلف کشور در ۷ سال اخیر، ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است؛ عددی که تقریباً معادل بودجه ۲۵ سال آبخیزداری کشور است و70 درصد خسارت هایش با اجرای عملیات آبخیزداری کم می‌شد.

قائم مقام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اشاره به اینکه در ۷ سال اخیر، حدود ۱۳ هزار میلیارد تومان اعتبار برای اجرای آبخیزداری برای کشور در نظر گرفته شده بود که فقط ۵۴ درصد آن تخصیص یافته، تصریح می کند: این آمار عدم تناسب و هماهنگی بین تخصیص و بودجه تصویب برای عملیات آبخیزداری را نشان می‌دهد.

گرشاسبی می افزاید :در قانون بودجه ۱۴۰۲ نیز هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان به آبخیزداری اختصاص یافته بود که فقط ۱۲ درصد آن تخصیص یافت.
وی ادامه می دهد :خسارت ۵۰ هزار میلیارد تومانی سیل به بخش‌های کشاورزی، جاده‌ها و خانه‌های مسکونی در ۷ سال گذشته، ۷ برابر بیشتر از بودجه‌ای است که در این سال‌ها به گسترش آبخیزداری اختصاص داده شده است ولذا می بینیم چه کم لطفی بزرگی درحق این راه حل موثر جلوگیری از ایجاد خسارت سیل وسیلاب وذخیره کردن آب حاصل از آن، صورت گرفته است.

حسن وحید، معاون آبخیزداری مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هم از تخصیص تنها ۲۳ درصد بودجه آبخیزداری درسال گذشته خبرمی دهد ومی گوید: در سال ۱۴۰۲ کل اعتبار مصوب آبخیزداری ۱۵۵۰ میلیارد تومان بود که ۳۵۹ میلیاردتومان یعنی ۲۳ درصد تخصیص داده شد.

وی می افزاید: البته هنوز این میزان اعتبار هم به حساب سازمان منابع طبیعی واریز نشده است.معاون آبخیزداری مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اظهارمی کند: طبق برنامه ریزی ها، سال گذشته باید بین ۸۰۰ هزار هکتار تا یک میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشورانجام می شد اما بین ۳۰۰ تا۳۴۰ هزارهکتار از آن اجرایی شده است.

وی با بیان اینکه تا پایان سال مالی یعنی شهریورماه سال ۱۴۰۳ فرصت اجرای پروژه را داریم ،ادامه می دهد: برای اجرای عملیات آبخیزداری به اعتبار نیاز است که باید حداقل اعتبار دولتی تخصیص داده شود و فقط درحد حرف نماند زیرا اکنون این سازمان ۴۰۰ میلیارد تومان به شرکت های پیمان کاری بدهکار است که اعتبار تخصیص یافته از این میزان دیون هم کمتر است.

وحید، با بیان اینکه بیش از ۱۰۰ هزارهکتار عملیات آبخیزداری توسط مردم انجام شده است ، می گوید: انتظار داریم سازمان برنامه و بودجه در بخش تخصیص اعتبارات به این سازمان کمک کند.

معاون آبخیزداری مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور خاطرنشان می کند: تا پایان برنامه ششم توسعه باید ۱۰ میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشور انجام می شد که با اجرای عملیات آبخیزداری سال ۱۴۰۲ قرار بود ۷۰ درصد آن محقق شود که منوط به پرداخت بودجه است.

تجربه آموزی از سیل مشهد

درهمین حال، کارشناسان معتقدند اگر اجرای عملیات آبخیزداری درمناطق اطراف مشهد جدی گرفته می شد وبا نظرخواهی از کارشناسان این حوزه، مسیر روان آب ها درمشهد وشهرها وروستاهای اطراف آن مسدود نمی گردید، شاید بارش های اخیر یا به سیل تبدیل نمی شد ویا ازمسیرهای طبیعی یا مهندسی شده، منحرف وباعث ایراد خسارت به مناطق شهری ومسکونی نمی گردید.

سعيدصباح مشهدي ،کارشناس اداره كل منابع طبيعي خراسان رضوي دراین باره می گوید: عملكردآبخيزداري دركاهش رواناب هاي مخرب دقيقا درجهت رفع صدمات وارده برحوزه هاي آبخيزاست.

وی می افزاید: بررسي ها ازطريق عكسهاي هوايي از مناطقی که هنوزبه وسيله بتون وآسفالت پوشیده نشده،حاكي ازآن است كه درگذشته سيلاب های مشهد بدون هيچ مانعي ،پس ازخروج ازكوهستان دركانال هاي متعدد طبیعی حركت مي كرده وازآن پس نيزبه ندرت باتاسيسات شهري وفضاهاي مسكوني درهم مي آميخته است.وی تصریح می کند: اما امروز تمام سطح کانال های پاي كوهي از ساختمان ،خيابان،آسفالت وسيمان پوشيده شده والگوي زهكشي قديمي به طوركلي به هم ريخته است.لذا مسيراوليه سيلاب ها درفضاي شهري گم ونامعلوم بوده وبسياري ازآنها تسطيح،ساختمان سازي وياآسفالت گرديده است. همچنین گسترش شهرمشهد تاپاي خط تغييرشيب كوه ودشت ادامه يافته وتجاوزبه درون حوزه هاي آبخيز نيزطي چندسال اخيرآغازشده است.

صباح مشهدی ادامه می دهد : درنتیجه مابسيارخوش بين بوده وياباطبيعت بيگانه بوده ايم كه چنين آنرابه بازي گرفته ايم.درطول چنددهه گذشته تغييرات قابل ملاحظه اي درحوزه هاي آبخيزصورت گرفته كه همه آنها به فرآيند رونديابي سريع وشديد سيل كمك می کنند وامروز اثر این اقدامات را درسیل وسیلاب های پرخسارت مشهد می بینیم.

این کارشناس آبخیزداری با تاکید بر آغاز فوری طرح های آبخیزداری برای شهر مشهد ودیگر شهرها وروستاهای حاشیه ای آن تصریح می کند:  دراین مناطق تجاوزبه درون حوزه هاي آبخيزبه دوصورت مستقيم وغيرمستقيم،طي سالهاانجام گرفته ودرآن ايام كسي به فكربرنامه ريزي نبوده است. لذا اکنون که به دلیل آن سهل انگاری ها وبی برنامگی ها، با پدیده سیل وسیلاب مواجه شده ایم، باید وقایع مشهد را به عنوان نمونه ای تلخ وتاسف انگیز از بی توجهی به اصول آبخیزداری درکل کشور برشمرد وتوجه حاکمیت را به اولویت دهی به این اقدامات برای جلوگیری از تکرار موارد مشابه دردیگر نقاط کشور، جلب کرد.