اعتماد نوشت: در واقع، ايران و روسيه، دو قدرت اوراسيا، در دهه‌هاي اخير توانسته‌اند به نقاط مشتركي در مورد مسائل حياتي و راهبردي جهاني و منطقه‌اي دست پيدا كنند. از آسياي ميانه تا خاورميانه و از خليج‌فارس تا درياي سياه، به نظر مي‌رسد سرنوشت تهران و مسكو به هم تنيده شده است. پس پرسش اين است كه اين پيوند ميان تهران و مسكو تا چه اندازه راهبردي است؟
ژئوپليتيك؛ بهانه‌اي برجسته براي همگرايي
سفر پوتين به ايران در سال 2022 پس از آغاز جنگ در اوكراين كه اولين سفر او به كشوري غير از اقمار شوروي سابق از زمان آغاز حمله‌اش به اوكراين بود، حكايت از آن داشت كه مسكو ديگر در غرب به دنبال شريك راهبردي نيست و تمام شركاي خود را از ميان بازيگران قدرتمند منطقه همچون ايران، امارات، عربستان و فرامنطقه‌اي مانند چين مي‌طلبد. در اين ميان به نظر مي‌رسد روابط روسيه و ايران چيزي بسيار فراتر از روابط اقتصادي و نظامي است. دو بازيگر به واسطه اين روابط بيشتر به دنبال اهداف راهبردي همچون پيشرفت در برنامه صلح‌آميز هسته‌اي؛ برنامه توسعه تسليحات متعارف همچون موشك، پهپاد، جنگنده؛ ارسال ماهواره به فضا و همكاري‌هاي راهبردي تجاري همچون دالان‌هاي حمل و نقل و به‌طور كلي ايستادگي تمام قد در مقابل غرب و ايدئولوژي‌اش هستند.
موقعيت ژئوپليتيك ايران در منطقه و نقاط اتصالش به خليج‌فارس، درياي عمان و درياي خزر همواره يكي از گزاره‌هايي است كه به لحاظ جغرافيايي ايران را براي روسيه جذاب‌تر كرده و اين امر زماني براي مسكو بيش از پيش جذاب مي‌شود كه بدانيم حجم حمل و نقل كالا از هند به روسيه روز به روز در حال افزايش است. همچنين فروش نفت روسيه كه تحت شديد‌ترين تحريم‌هاي غرب است، به بازار بي‌پايان هند در حال رشد، براي مسكو بسيار حياتي است. ارزش مبادلات تجاري بين هند و روسيه به بالاي 50 ميليارد دلار افزايش يافته است و دو كشور قصد دارند آن را تا 400 ميليارد دلار نيز افزايش دهند. اما حمل و نقل كالا و انرژي ميان هند و مسكو نيازمند دالاني امن است. به نظر مي‌رسد كه هم هند و هم مسكو ايران را چنين دالان امني مي‌دانند.
پس به نظر مي‌رسد ايران به دليل داشتن موقعيت ويژه خود، نقطه اتصال بازارهاي بزرگ جهان به يكديگر است. در واقع، اتصال اقيانوس هند و درياي سياه به يكديگر براي روسيه در شرايط غيرتحريمي نيز بسيار حايز اهميت است و اين اهميت در زمان تحريم و جنگ دوچندان مي‌شود. مسكو از طريق اين دالان كه شاهرگ حياتي آن از ايران مي‌گذرد، مي‌تواند خود را از بن‌بست نسبي بيرون آورد و دسترسي به آب‌هاي گرم و پرتردد را براي خود فراهم كند. بازار رو به رشد شبه قاره و آسياي جنوب شرقي با اين مسير حمل و نقل نيز رونق خواهد گرفت. به علاوه، پيوندهاي تجاري ميان كشورها سبب استحكام پيوندهاي ژئواستراتژيك مي‌شود و مي‌تواند در ائتلاف‌هاي بين‌المللي، روابط تهران و مسكو را استحكام بخشد.
همكاري‌هاي امنيتي-نظامي
رسانه دولتي روسيه ريانووستي در 26 آوريل گزارش داد كه روسيه آماده گسترش همكاري‌هاي نظامي و فني با ايران است. سرگئي شويگو، وزير دفاع روسيه و محمدرضا قرايي‌آشتياني، وزير دفاع جمهوري اسلامي ايران در جريان نشست همكاري شانگهاي در قزاقستان در مورد تقويت روابط امنيتي گفت‌وگو كردند. شويگو در اين ديدار بر افزايش قابل توجه قراردادهاي نظامي بين تهران و مسكو تاكيد كرد. نشست دوجانبه وزراي دفاع ايران و روسيه پس از افشاي اسناد محرمانه دولت روسيه در 17 آوريل انجام شد كه در آن بر هماهنگي بيشتر با ايران، چين و كره شمالي براي تغيير نظم جهاني به رهبري امريكا تاكيد شده است. در ماه دسامبر، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه از همكاري روسيه و ايران در بخش‌هاي انرژي، تجارت، كشاورزي و دانش‌بنيان پس از افزايش همكاري‌هاي اقتصادي ميان مسكو و تهران براي دور زدن تحريم‌هاي غرب استقبال كرد. به نظر مي‌رسد كه همكاري‌ها در بعد نظامي و امنيتي رو به گسترش باشد. همكاري‌هاي ايران و روسيه در امور هوافضا و خريد و فروش تسليحات متعارف و راهبردي همچون فروش جنگنده‌هاي سوخو-35 و سامانه دفاعي و اس-400 روسيه به ايران در سال‌هاي اخير مطرح بوده است. در همين حال، مسكو از تهران مي‌خواهد تا در برابر غرب در كنار روسيه بماند و در ائتلافي بر ضد هدف مشترك، يعني هژموني غرب اقدام كند.
به نظر مي‌رسد كه همكاري‌هاي امنيتي-نظامي تهران و مسكو به چالشي فزاينده براي ايالات متحده و متحدانش بدل شده است و در سال‌هاي اخير در تلاش براي برهم زدن همكاري بين مسكو و تهران بر آمده‌اند. در اين راستا و به ويژه با آغاز جنگ اوكراين، غرب در هراس از تشديد همكاري تهران با مسكو است. ايران بارها اعلام كرده كه در حمله روسيه به اوكراين بي‌طرف است و به‌رغم داشتن همكاري‌هاي نظامي-امنيتي با روسيه، در اين درگيري دخالتي ندارد. اما غرب به‌طور مكرر ايران را متهم به فروش تسليحات به روسيه مي‌كند.
ورود جمهوري اسلامي ايران به سازمان همكاري شانگهاي روابط تهران با چين و روسيه را تقويت مي‌كند. سازمان همكاري شانگهاي در سال 2001 به عنوان سازماني بين دولتي تشكيل شد كه به مسائل سياسي، اقتصادي و امنيتي در سراسر اوراسيا مي‌پردازد. چين و روسيه بر سازمان همكاري شانگهاي تسلط دارند و كشورهاي عضو شامل هند، پاكستان، قزاقستان، قرقيزستان، تاجيكستان و ازبكستان هستند. ورود ايران به اين سازمان مي‌تواند همكاري‌هاي امنيتي تهران و مسكو را تعميق بخشد.
به عقيده هنري ماير، شراكت كرملين با ايران بخشي از فشار گسترده‌تر براي مقابله با ايالات متحده و متحدانش در خاورميانه است، جايي كه روسيه به دنبال تقويت حضور نظامي خود از جمله ايجاد پايگاه دريايي در بنادر سوريه در مديترانه شرقي است. در اين ميان، روسيه به نظر به دنبال نوعي آرامش، دست‌كم در مرزهاي سوريه است. اما اسراييل به دنبال ممانعت از نفوذ ايران در منطقه و ضربه زدن به حزب‌الله لبنان، قدرتمندترين متحد ايران است. همين مساله مي‌تواند روسيه را به ديپلماسي عليه اسراييل سوق دهد.
پشت پرده نزديكي تهران- مسكو
در حالي كه جهان درگير جنگ غزه و بحران در حال ظهور پيرامون عبور آزاد براي كشتيراني در درياي سرخ بوده است، بسياري از ناظران اين تحولات را موجب نزديكي هر چه بيشتر ايران و روسيه قلمداد مي‌كنند. در 25 دسامبر 2024، تهران و اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EAEU) به رهبري روسيه قرارداد تجارت آزاد امضا كردند. اين توافق پس از سفر سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور ايران به روسيه در آن ماه صورت گرفت كه در آن دو طرف، در كنار ساير موضوعات، درباره غزه و توسعه دالان حمل‌ونقل بين‌المللي شمال-جنوب گفت‌وگو كردند كه بين طرف‌هاي امضاكننده اجرا مي‌شود. به‌زعم اميل عودلياني، تحليلگر امور روسيه در مركز تحليل سياست اروپا، اين توافق در برهه كنوني براي دو طرف بسيار مهم است، زيرا روابط بين اين دو قدرت اوراسيا را تقويت مي‌كند كه به دنبال تغيير شكل نظم جهاني به رهبري غرب هستند.
علاوه بر تعامل تسليحات متعارف، در حوزه‌هاي ديگر نيز تجارت ايران و روسيه رو به گسترش است. در همين حال، غرب توافقنامه تجارت آزاد را از نزديك تماشا خواهد كرد. اين بخشي از تلاش‌هاي كرملين براي جهت‌دهي مجدد تجارت و سرمايه‌گذاري خود از غرب به سمت كشورهاي آسيايي است. در واقع، روابط تجاري روسيه با همسايگان آسيايي خود به شدت افزايش يافته است، گرچه اين امر تا حدي به فرار قابل توجه تحريم‌ها مربوط مي‌شود.
با توجه به رقابت و درگيري‌هاي اخير منطقه‌اي ايران، و ردپاي رو به گسترش مسكو در صحنه‌هاي مختلف، ايالات متحده و كشورهاي رقيب احتمال اين واقعيت را در نظر مي‌گيرند كه همسويي روسيه و ايران يكي از ويژگي‌هاي پايدار چشم‌انداز سياسي خاورميانه است. همكاري اين دو در زمينه‌هاي مختلف مي‌تواند در بلندمدت چالشي بزرگ براي غرب ايجاد كند، چراكه به نظر مي‌رسد هر چه جلوتر مي‌رويم، اين همكاري‌ها راهبردي‌تر و چشم‌انداز آنها بلندمدت‌تر مي‌شود.
