شیما فتح نجات در گزارشی در ضمیمه جامعه امروز روزنامه اطلاعات نوشت: پدیده‌ها و شرایط اجتماعی، عاطفی و رفتاری، همگی بر میزان استرس دانش‌آموزان مؤثرند و در وقوع آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر بسزایی دارند. از این رو نمایندگی روزنامۀ اطلاعات در کرمان با فراخوان صاحب‌نظران و کارشناسان دانشگاه علوم پزشکی و ادارۀ کل آموزش و پرورش استان کرمان، به واکاوی عوامل اصلی آسیب‌های اجتماعی در دانش‌آموزان پرداخت تا برای شیوۀ آموزش سلامت روان در این قشر، راهکارهایی ارائه دهند.
محسن منوچهری‌نژاد، معاون تربیت بدنی و سلامت ادارۀ کل آموزش و پرورش کرمان می‌گوید: سلامت، ابعاد مختلفی دارد. از نظر سازمان بهداشت جهانی، سلامت تنها به معنای نداشتن بیماری نیست، بلکه همۀ ابعاد جسمی، روحی و اخلاقی را در بر می‌گیرد. آن‌گاه که از سلامت در میان دانش‌آموزان سخن گفته می‌شود، بیشتر به سلامت جسمی و روانی نظر می‌شود؛ چرا که خانه‌نشینی دانش‌آموزان و عدم تحرک جسمانی آنان در دورۀ نسبتا طولانی بیماری کرونا آن‌ها را به سمت چاقی سوق داده است.
ما در ادارۀ سلامت و تربیت بدنی ادارۀ کل آموزش و پرورش، طرح‌های مختلفی از جمله ورزش‌های صبحگاهی، مسابقات درون‌مدرسه‌ای و افزایش ۴۰ درصدی فضاهای ورزشی و برگزاری مسابقات پهلوانی، کشتی و ورزش‌های زورخانه‌ای را در دستور کارمان قرار داده‌ایم که از سوی دانش‌آموزان مورد استقبال قرار گرفت.
دانش‌آموزان به تحرک و امکانات ورزشی نیاز دارند. غرق شدن در فضاهای مجازی، روح و جسم نوجوانان را مورد هجمه قرار می‌دهد و تهاجم فرهنگی بر سلامت اخلاقی و روانیشان تأثیر گذاشته است.
ما اعلام آمادگی می‌کنیم که اگر دانشگاه علوم پزشکی، دانش‌آموزی را از مصرف مواد مخدر پاک کند، بی‌د‌رنگ تجهیزات و خدمات ورزشی را در اختیار وی قرار دهیم تا به فعالیت‌های سالم جسمانی مشغول شود.
منوچهری‌نژاد همچنان که معتقد است طرح‌های آموزش و پرورش باید از فضاهای مصنوعی و کلیشه‌ای خارج شود و به سمت سلایق دانش‌آموزان برود و برای این کار، باید فضاهای شاد را گسترش داد ادامه می‌دهد: مقولۀ سلامت روانی و جسمانی بسیار اهمیت دارد. ما در آموزش و پرورش سعی کرده‌ایم زنگ ورزش را گسترش بدهیم و مسابقات ورزشی را اجرا کنیم. مربی‌های درس تربیت بدنی را به کرمان دعوت کردیم و روش‌های جدید را آموزش دادیم. دورۀ گذار در زمینۀ درس تربیت بدنی در حال انجام است.
جنگ ترکیبی
منوچهری‌نژاد می‌گوید: از آنجا که خانواده، سرمایۀ اجتماعی گران‌بهایی است تعداد افراد خانواده و میزان اعتماد و ارتباطشان و همراهی والدین با فرزندانشان در زمینۀ فعالیت‌های ورزشی اهمیت بسزایی دارد.
وقتی اغلب خانواده‌ها تک‌فرزند هستند و وقت بسیار اندکی با فرزندشان می‌گذرانند، جوان هم شخص و مکان دیگری از جمله فضاهای مجازی و کافه‌ها را برای حرف زدن و گذران لحظه‌هایش پیدا می‌کند که در همین جا آسیب‌های اجتماعی گریبان او را می‌گیرد. خانواده باید مراقب سلامت روان، اصالت و فرهنگ باشد. نهاد آموزش به تنهایی نمی‌تواند از آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کند.
اکنون در یک جنگ ترکیبی هستیم که بخشی از آن مسائل روحی و روانی را در بر گرفته است. در این راستا باید امیدآفرینی کرد. هر جوانی که رفتاری خارج از عرف از خود نشان می‌دهد، باید بدانیم او فرزند ماست؛ باید به هر شیوه‌ای به او کمک کرد تا اجتماع سالم بماند.
همه می‌دانیم مسائل و مشکلاتی زیر پوست جامعه وجود دارد؛ چرا که رسانه‌های بیگانه در حال ترویج ناامیدی، رخوت و سستی در میان فرزندانمان هستند. در دو سالی که مدارس به علت شیوع بیماری کرونا تعطیل شدند، دانش‌آموزان بیشترین آسیب را دیدند و از دست ما خارج شدند. اکنون با توجه به تلاش‌ها و طرح‌های بی‌شماری که اجرا شده، رفتارهای نابهنجار در دانش‌آموزان بسیار کمتر شده است.
وی در راستای هم‌افزایی نهاد آموزش و نهاد خانواده می‌گوید: نقش مادری در خانواده‌ها باید احیا شود، باید خانواده را فریاد بزنیم.
با توجه به این که مدرسه، محل بروز آسیب‌هاست نه یادگیری، ما در کمیته‌های مختلف به بررسی مشکلات و حل آن‌ها می‌پردازیم. اکنون که رسانه‌های دشمن در حال ترویج روابط و رفتارهای خارج از عرف هستند، باید حضور اجتماعی میدانی داشته باشیم تا هم از آسیب‌ها پیشگیری کنیم و هم در حل مشکلات و آسیب‌های اجتماعی موفق باشیم.
غربالگری آزمون سلامت
نورالله شیخ‌پور، رئیس ادارۀ امور تربیتی، مشاوره و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش می‌گوید: بیشتر عوامل آسیب‌زا از محیط سر برمی‌آورند. ما طرحی را به عنوان «غربالگری آزمون سلامت» در ۲۸ آیتم به اجرا گذاشته‌ایم که با این سنجش، دانش‌آموزان در معرض خطر را به مراکز مشاوره می فرستیم و پیگیری‌های آموزشی و درمانی را انجام می‌دهیم.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا تاکنون انتظارات جامعه در بخش آسیب‌های خودرسان برآورده نشده، می‌گوید: بخشی از این انتظارات محقق شده است. دانش‌آموزانِ دارای مشکلات روحی خدمات می‌گیرند، اما این خدمات در گیرودار مکاتبات اداری، مشمول زمان شده و آسیب بیشتر می‌شود؛ چرا که دانش‌آموز به صورت اورژانسی به خدمات نیاز دارد و زمان ازدست‌رفته، خطرها و آسیب‌ها را به حدی بیشتر می‌کند که مشکلات در هم گره می‌خورند.
ما سعی کرده‌ایم در طرح‌هایی که داریم دانش‌آموزان را از پایۀ اول، سوم و ششم با پرسشنامه‌های مختلف، غربالگری کنیم تا اگر دانش‌آموزی دچار رفتارهای آسیب‌رسان است به مراکز مشاوره معرفی شود. این طرح از سال 1394 آغاز شده و امیدواریم بتوانیم همۀ پایه‌ها را زیر چتر خدمات بگیریم.
ما دانش‌آموز آلوده به مواد مخدر را ترک می‌دهیم، ولی وقتی وارد خانواده می‌شود به علت اعتیاد پدر یا مادر، دوباره مبتلا می‌شود و همۀ فرآیندها و هزینه‌های درمانی بی‌اثر می‌ماند.
وقتی محیط خانواده پرخطر است، سایر ارگان‌ها باید به یاری آموزش و پرورش بیایند. اکنون 14 دستگاه در زمینۀ مقابله با آسیب‌های اجتماعی با آموزش و پرورش همکاری دارند تا والدین دانش‌آموز را پاک کنند و خدمات ترک ارائه دهند. ما بارها این دستگاه‌ها را بر سر میز گفتگو دعوت کرده‌ایم که برای حل مشکلات چاره‌ای بیندیشند اما وقتی دغدغۀ آن ها مبتنی بر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی نباشد، آموزش و پرورش به تنهایی از پس این همه آسیب بر نمی‌آید.
وی می‌گوید: آسیب‌های اجتماعی از رگ گردن به ما نزدیک‌ترند. ما در آموزش و پرورش، آموزش‌های رشدمدار در پیشگیری از مصرف الکل و اعتیاد را از همان سنین اولیه که دانش‌آموز وارد مدرسه می‌شود، متناسب با سن آن‌ها انجام می‌دهیم و در حال پیگیری آموزش رفتارهای پیشگیرانه هستیم. با توجه به این‌که آسیب‌ها در همۀ مدارس بروز کرده است، ما طرح‌های پیشگیرانه را در مدارس دولتی، غیردولتی و حتی اتباع هم در حال اجرا داریم.
آسیب‌های اجتماعی مانند سیل می‌آیند و در آموزش و پرورش رسوب می‌کنند. آسیب در مدرسه ایجاد نمی‌شود، بلکه در این‌جا نمایان می‌شود. وقتی دانش‌آموزی اقدام به خودکشی می‌کند ما او را به مراکز مشاوره ارجاع می‌دهیم ولی متأسفانه به علت فقر مالی نمی‌تواند وارد مرکز شود که در بسیاری از موارد از جیب خودمان هزینۀ درمان را می‌پردازیم. از همین جا و همین جلسه از دانشگاه علوم پزشکی درخواست می‌کنیم در این زمینه به ما کمک کنند.
لزوم هماهنگی نهادهای یاری‌کننده
حسن فلاحی، رئیس مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی آموزش و پرورش می‌گوید: من آرزو دارم همۀ افراد بی‌سرپرست و بدسرپرست شناسایی شوند تا برایشان کاری انجام دهیم. ما داریم به کسانی خدمات می‌دهیم که شناسایی شده‌اند؛ درحالی‌‌که مشکل اصلی مربوط به افرادی است که هنوز ناشناخته مانده‌اند.
تعاملات نهادهای مرتبط باید بیشتر شود، همفکری و اقدامات بهتر و راه گفتگو بین دستگاه‌ها باز باشد تا به نتیجۀ مطلوب برسیم. از روزنامۀ اطلاعات بسیار سپاسگزارم که این راه را باز کرد تا ما امروز به واکاوی یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی بپردازیم.
بسیاری از مسئولان در جلسات مربوط به آسیب‌های اجتماعی و پیشگیری و سلامت، شرکت نکرده‌اند و این به معنای آن است که ما گفتگویی در زمینۀ آسیب‌ها با هم نداریم. هر مسئولی که حاضر نشود، سهم کارشناسی و نظر او نیز در مشکل‌یابی و تصمیم‌گیری غایب می‌شود و هر اندازه نظریه و آسیب‌شناسی و راهکارها کمتر باشد، تصمیمات ناقص‌تر خواهد شد.
ما به عنوان مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی آموزش و پرورش، پای کار هستیم، با این حال به نظرم باید قرارگاه‌هایی در زمینۀ پیشگیری و درمان آسیب‌های اجتماعی در شهرستان‌ها تشکیل شود تا تیم فوریت در این مسائل اقدام‌های لازم را انجام دهد.
اشکال حرکت‌های جزیره‌ای
رحمت‌الله جعفری، رئیس گروه سلامت نوجوانان مدارس دانشگاه علوم پزشکی کرمان می‌گوید: نوجوانی، فاصلۀ بین کودکی و بزرگسالی است. هر اندازه جادۀ کودکی صاف است، جادۀ نوجوانی، پستی و بلندی دارد و همۀ نهادها در زمینۀ رفع این ناهمواری‌ها مؤثر و موظف هستند. ما باید کمک کنیم نوجوان در مسیر زندگی به درستی هدایت شود. برای این هدف باید آسیب‌های مربوط به نوجوانان دست‌کم تا 18 سالگی به درستی بررسی و شناسایی شوند.
سیستم مراقبت بهداشتی، فقط ۲۰ درصد روی سلامت روانی یک دانش‌آموز یا نوجوان مؤثر است و ۸۰ درصد مابقی به تأثیرات خانواده و محیط مربوط می‌شود. ما طرح‌های آموزشی بسیاری را اجرا می‌کنیم، اما حمایت مستمر از سوی خانواده وجود ندارد. به نظر من پیش از آن‌که برای دانش‌آموزان برنامه‌های آموزشی گذاشته شود، باید به والدین آموزش‌های لازم را داد و از آن‌ها طلب حمایت کرد. رسانه‌ها هم در این مسیر نقش بسیار مهمی دارند.
این‌که آموزش پشت آموزش انجام شود ولی قوانین پیشگیرانه نداشته باشیم، هیچ نتیجه و پیشرفتی نخواهد داشت. ما حتی در روستاها مراقبین سلامت جسمانی و روانی داریم که غربالگری و معاینه را در پایه‌های مختلف مدارس انجام می‌دهند. بر پایۀ این طرح، اگر دانش‌آموزی دچار هر نوع ناهنجاری جسمی و روانی باشد، شناسایی و به سطوح بالاتر معرفی می‌شود.
هر پزشک به صورت رایگان، دانش‌آموز دارای مشکل را به سطوح تخصصی معرفی می‌کند. دانش‌آموزان فقط کافی است با مراقبین سلامت در رابطه باشند و آن‌ها را در جریان مشکلات خود قرار دهند. تمام تلاشمان را کرده‌ایم که مراقبین سلامت یکسره و مرتب در مدرسه حضور داشته باشند و در تعامل نزدیک با مدیر مدارس به مشکلات دانش‌آموزان رسیدگی شود، اما متأسفانه با حرکت جزیره‌ای و عدم آگاهی از وظایف سایر دستگاه‌ها، راه را درست پیش نمی‌رویم. باید با جلسات مشترک و اختصاصی، سواد سلامت خانواده‌ها را بالا ببریم، نه آن‌که با همکارانمان موازی‌کاری داشته باشیم.
ما متأسفانه در زمینۀ آسیب‌ها با پایین‌تر از سن دانش‌آموزی دست به گریبانیم؛ در حدی که با اعتیاد در نوزادان روبه رو هستیم. از این رو باید به دنبال این باشیم که چه باید کرد! نباید فقط به شرح وظایف بسنده کنیم، بلکه باید به دنبال حل مشکل و ریشۀ آن باشیم. برگزاری جلسات بی نتیجه، نه لزومی دارد و نه سودی. بهتر است اصلاح را از خودمان شروع کنیم.
