بهرام امیر احمدیان: در منطقه اوراسیا و در برخی از کشورهای عربی خاورمیانه ، کشورهایی با رژیم های سیاسی جمهوری وجود دارند که از «جمهوری» تنها به عنوان پیشوندی برای نشان دادن ظاهر یک نظام جمهوری بهره می گیرند، در حالی که ساختار سیاسی آنها بیشتر از سوی یک «رئیس جمهوری» دائمی است، و در آنها تفکیک قوا بی معنی و ناکارامد است.

در اغلب آنها با تغییر در مفاد قانون اساسی[فدراسیون روسیه، جمهوری های آذربایجان، ازبکستان، بلاروس و برخی دیگر] به رئیس جمهوری اختیار می دهد تا در دوره های متوالی بتوانند به عنوان رئیس جمهوری برگزیده و در مسند قدرت باقی بمانند. احزاب سیاسی دست راستی در راستای تامین خواسته های روسای جمهور دائمی، شکل بندی و اکثریت مطلق را در پارلمانها، در اختیار می گیرند.

رژیم‌های سیاسی جمهوری در این مناطق کاملا متفاوت از تعریف و عملکرد جمهوری های غربی است. در جمهوری های غربی رسانه ها، احزاب و جامعه مدنی نقش اساسی در پایداری نظام جمهوری دارند و «انتخابات سالم و آزاد» اساس این جمهوری ها را تشکیل می دهند. در این جوامع تفکیک قوا اصل و اساس کشورداری است.

بنابر تعاریف در «انتخابات سالم و آزاد»، احزاب سیاسی، رسانه ها و جامعه مدنی و سازمان‌های مردم نهاد، نقش اساسی در برگزاری انتخابات سالم و آزاد دارند.

کمیسیونی خارج از نظام دولت، با مشارکت ساختار پیش گفته به نام «کمیسیون ملی انتخابات» شکل می گیرد.

این فرایند دارای سه مرحله «ثبت نام و معرفی کاندیداها»، «برگزاری انتخابات» و «اعلام نتیجه کاندیداهای برنده»است. در هر سه مرحله عدم دخالت «نیروهای نظامی و انتظامی»(مگر برای تامین امنیت انتخابات)، «نیروهای امنیتی»، «قوه قضائیه» و قوه مجریه رکن اساسی است.

این مردم و جامعه مدنی و رای دهندگان هستند که صلاحیت کاندیدها را در زمان رای گیری تائید می کنند. در کنار این ساختار، نمایندگان احزاب و جامعه مدنی در حوزه ها حضور و بر فرایند انتخابات نظارت دارند. سرانجام این نهادهای نظارتی بین المللی هستند که با نظارت بر انتخابات، «سالم و آزاد» بودن انتخابات را تایید می کنند. 

هر انتخاباتی بدون تائید سازمان‌های نظارتی بین المللی فاقد اعتبار است و از سوی احزاب سیاسی و جامعه مدنی پذیرفته نمی شود. با این ساختار طبیعی است که برگزیدگان (ریاست جمهوری، اعضای پارلمان و شورای های محلی) مشروعیت می گیرند و کار خود را آغاز می کنند.

در انتخابات ریاست جمهوری، کاندیداها دارای ستاد های انتخاباتی هستند که احزاب طرفدار کاندیدا برنامه های مدونی را ارائه می دهند که در طی دوره ریاست جمهوری باید بدان عمل کنند و احزاب سیاسی (حزب حاکم و احزاب مخالف) بر عملکرد برنامه ای کاندیدای برگزیده نظارت دارند.

در سه جمهوری منطقه قفقاز، تنها در جمهوری آذربایجان است که ریاست جمهوری از پدر به پسر به ارث رسیده و با تغییرات قانون اساسی، پست ریاست جمهوری دائمی شده است.

در آسیای مرکزی، در جمهوری های ازبکستان (تا درگذشت نخستین رئیس جمهوری-اسلام کریمف)، در ترکمنستان(تا در گذشت نخستین رئیس جمهوری-صفرمراد نیاز اف)، ریاست جمهوری مادام العمر شده بود.

در تاجیکستان(از زمان پایان جنگ داخلی تا کنون) امامعلی رحمان (رئیس جمهوری دائمی) است و در قزاقستان (نخستین رئیس جمهوری از آغاز فروپاشی شوروی و اعلام استقلال تا سال 2019 که مقرر بود مادام العمر رئیس جمهور بماند) به سبب نداشتن فرزند پسر و تغییرات اساسی در فضای سیاسی، از سمت خود استعفا داد.

پایدار ترین رئیس جمهوری همان رئیس جمهوری تاجیکستان است که از سال 1994 تا کنون قدرت را در قبضه خویش دارد و در صدد جایگزینی پسرش رستم بجای خویش است.

در ترکمستان قربانقلی بردی محمد اف که پس از درگذشت صفرمراد نیاز اف از سال 2007 تا سال 2022 رئیس جمهوری ترکمنستان بود، با جایگزینی فرزندش سردار بردی محمداف از ریاست جمهوری کناره گیری کرده و ریاست شورای مصلحت خلق را بر عهده دارد.

در آسیای مرکزی تنها قرقیزستان است که به سبب ساختار طایفه ای و اختلافات بین شمال-جنوب کشور، روسای جمهوری با دیگر جمهوری ها متفاوت بوده است و انتخابات ریاست جمهوری و دیگر انتخابات با چالشهایی روبرو بوده است.

دو جمهوری ترکمنستان و تاجیکستان، جامعه ای با فضای سیاسی بسته ای اداره می شود. انتخابات زود هنگام ریاست جمهوری در جمهوری آذربایجان در منطقه قفقاز، در 7 فوریه سال 2024 برگزار  والهام علی یف با کسب 1/92 درصد از آرا برنده انتخابات اعلام شد. 

کاندیداهای بعدی زاهد اروج کاندیدای مستقل با کسب 19/2 درصد و فاضل مصطفی با 2 درصد آرا از «حزب آفرینش بزرگ» بودند. تفاوت بین برنده و بازنده بیش از 90 درصد است و این نشان دهنده ساختار سیاسی و حزبی جمهوری آذربایجان است.

ساختارهای سیاسی کشورهای حوزه اورسیا [شوروی سابق] (به استثنای گرجستان و ارمنستان در قفقاز، قرقیزستان در آسیای مرکزی و اوکرین در اروپای شرقی]، مدلی از فدراسیون روسیه است که جانشین اتحاد شوروی است.

در این جمهوری ها شکل گیری احزاب سیاسی مخالف حزب حاکم، از امکانات و دسترسی به اهداف باز می مانند و رهبران مخالف در محدوه بسته ای می توانند فعالیت داشته باشند یا آنهایی که در خارج فعالیت دارند، یا چهره های سیاسی مخالف مستقر در تبعید، توانایی تاثیر گذاری در ساختار سیاسی را ندارند.

به همین سبب تفاوت بین کاندایای اصلی و مورد نظر حکومت با کاندیداهای دیگر، بسیار عمیق است و نشان می دهد که کاندیداهای دیگر بیشتر در نقش رفع ابهام از غیر دمکراتیک بودن فضای سیاسی و نشان دهنده نوعی نمایش مصنوعی آزادی است.

انتخابات قبلی جمهوری آذربایجان در سال 2018 ماه ها زودتر از برنامه برگزار شد که در آن انتخاب مجدد الهام علی یف، رئیس جمهوری که از سال 2003 در قدرت است، پس از کسب 86 درصد آرا، چهارمین دوره متوالی را به دست آورده بود.

این انتخابات توسط اپوزیسیون جمهوری آذربایجان تحریم شد و به دلیل رفتار و برنامه اولیه آن در میان اتهامات بی نظمی و تقلب انتخاباتی مورد انتقاد قرار گرفت.انتخابات ریاست جمهوری اخیر در جمهوری آذربایجان در 7 فوریه 2024 برگزار شد.

در ابتدا برای اکتبر 2025 برنامه ریزی شده بود، رئیس جمهور الهام علی یف خواستار بر گزاری انتخابات زود هنگام در دسامبر 2023 پس از پیروزی آذربایجان در قره باغ کوهستانی شد.

ناظران سازمان امنیت و همکاری اروپا روز پنجشنبه، یک روز پس از رای گیری، در یک کنفرانس خبری در باکو، پایتخت، گفتند که انتخابات «رقابتی» نبود و «در یک محیط محدود کننده برگزار شد». آنها گفتند که «دستگیری های اخیر روزنامه نگاران منتقد، مانع از فعالیت آزادانه رسانه ها شده است. »