مهتاب مظفری سوادکوهی در ضمیمه جامعه امروز روزنامه اطلاعات نوشت: کسب و کار خانگی در دنیای مجازی امروز، جای خودش را از کار کردن با دست‌ها به برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری با مغزها داده است. شاید انسان‌های اولیه، کسب و کارهای خود را از غارها و خانه‌های گلی آغاز کرده باشند اما با گذشت زمان ، دغدغه‌ تأمین معاش از شکار رفتن فراتر رفت و اشکال مختلفی به خود گرفت. کم‌کم داد و ستدها آغاز شد و پول به وجه رایجی تبدیل گردید. 

در آن زمان مشاغل در دامداری، کشاورزی، سفالگری، نجاری، آهنگری، بافت پارچه، فرش و... خلاصه می‌شد که همه این‌ها نوعی شغل خانگی به شمار می‌رفتند. اما با گذشت زمان، مشاغل دیگری به وجود آمد که کسب و کارها را از حالت خانگی خارج ‌کرد.

اولین تحقیقات در این زمینه در سال 1978 میلادی انجام شد و اصطلاح کسب و کار خانگی برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت. این اصطلاح در اصل برای صنایعی که در روستاها وجود داشت به کار برده می‌شد که بعدها برای مشاغل خانگی مورد استفاده قرار گرفت. تحقیقات نشان می‌داد که زنان بیشترین نقش را در مشاغل خانگی ایفا می‌کردند. 

به همین نسبت، کسب و کارهای کوچک و بزرگ خانگی در ایران از سابقه زیادی برخوردار است که صنایع دستی، پختن غذاهای بومی و محلی و تولید انواع محصولات کشاورزی از آن جمله است. 

هدف پول درآوردن است!

در سال‌های اخیر و با اضافه شدن دنیای مجازی به دنیای حقیقی انسان‌ها، مشاغل خانگی دچار تنوع و اشکال سرگیجه‌آوری شدند؛ از کارهای اینترنتی و مارکت‌های فروش دیجیتال گرفته تا مشاغل هنری و فروشگاه‌های عرضه مستقیم کالا که در پلتفرم‌های مختلف معرفی می‌شوند. 
برخی خیلی خوب نقاشی می‌کشند، برخی دیگر مجسه‌سازی می‌کنند، برخی تابلو فرش می‌بافند، برخی زیورآلات درست می‌کنند یا شمع‌ می‌سازند و برخی دیگر، کیف‌ پول و کیف دستی. برخی گل و گیاه پرورش می‌دهند یا ماست و نان محلی تولید می‌کنند. همه این کارها با هر شکل و هر کیفیتی که انجام شوند، یک هدف دارن و آن هم پول درآوردن و کمک به معاش خانواده است. 

کسب و کارهای خانگی اگر با مهارت و نیازسنجی همراه باشند، می‌توانند افراد را به سود زیادی برسانند. 

یکی از مزایای مهم کسب و کارهای خانگی در این است که هزینه‌های اضافی حذف می‌شود و سود باقی‌مانده فقط به جیب کاسب می‌رود. این مشاغل در هر شرایطی قابل اجرا هستند و افراد با هر سن و جنسیتی می‌توانند آن‌ را شروع کنند. اغلب این مشاغل با سرمایه‌‌گذاری کم شروع می‌شوند و در عین حال نقش مهمی در کاهش نرخ بیکاری جامعه دارند. 

آمارها نشان می‌دهد در 150 کشور جهان ، 15 تا 80 درصد از نیاز اشتغال را کسب و کارهای خانگی تأمین می‌کنند. این موضوع علاوه بر تقویت حس استقلال در افراد، موجب بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها شده و کیفیت زندگی را بالا می‌برد. 

صرفه‌جویی در وقت از مزایای دیگر کسب و کارهای خانگی است. کسانی که برای رسیدن به محل کار، زمان زیادی را در ترافیک صرف می‌کنند علاوه بر از دست دادن زمان، آرامش خود را نیز از دست می‌دهند که این مسأله کیفیت کارشان را پایین می‌آورد؛ به خصوص برای خانم‌ها که علاوه بر کار بیرون باید به آشپزی و بچه‌داری هم بپردازند. مشاغل خانگی این فرصت را به خانم‌ها می‌دهد که در حین انجام حرفه مورد نظرشان به امور منزل نیز با خیال راحت رسیدگی کنند. 

خودباوری و استقلال درآمدی 

یکی دیگر از مزایای مشاغل خانگی، رسیدن به استقلال شغلی و درآمدی است؛ چون مدیریت و ریاست همه امور به دست خود فرد است و او می‌تواند به تنهایی تصمیم بگیرد و هرطور که صلاح می‌داند کارها را پیش ببرد. راه‌اندازی یک شغل پرسود خانگی باعث افزایش خودباوری در افراد می‌شود و رسیدن به رویاها را راحت‌تر می‌کند. 

پایین بودن ریسک مشاغل خانگی از دیگر مزایای این کسب و کارهاست. این مشاغل اگر درست نیازسنجی شوند، ورشکستگی ندارند و در بحران‌های اقتصادی هم می‌توانند خودشان را حفظ کنند. تجربه نشان داده که مشاغل خانگی در شرایط نامطلوب اقتصادی، عملکرد بهتری دارند و احتمال شکست آن‌ها بسیار پایین‌تر است.

تحقق سهم ده درصدی دولت 

چندی پیش سرپرست دبیرخانه ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی به خبرگزاری فارس گفته بود: بانک مرکزی به متقاضیان دارای توانایی گسترش و توسعه کسب و کارهای خانگی، تسهیلات می‌دهد.

آزیتا همتیان از اختصاص چهار هزار میلیارد تومان تسهیلات به متقاضیان کسب و کارهای خانگی در سال جاری خبر داده و گفته بود: این رقم در سال گذشته، سه هزار میلیارد تومان بود که به موجب آن به 50 هزار نفر، تسهیلات پرداخت و 103 هزار شغل خانگی نیز ایجاد شده، به عبارتی سهم ده‌درصدی از وعده یک میلیون شغل دولت محقق گردیده است. 

او همچنین تأکید کرده بود که استان مازندران، سهم خوبی از ایجاد مشاغل خانگی در کشور داشته و از 150 هزار فرصت شغلی امسال که از رشد 15 درصدی برخوردار است، سهم مازندران بالای 30 درصد خواهد بود. اما یک نگاه اجمالی نشان می‌دهد که بسیاری از بانوان مازندرانی فعال در حوزه مشاغل خانگی از این تسهیلات بی‌بهره بوده‌اند؛ این در حالی است که طی یک سال گذشته، به مازندران 70 میلیارد تومان تسهیلات مشاغل خانگی پرداخت و ۸۰ درصد آن جذب شده است. 

نشد که کارگاه داشته باشم

رومینا رفیعی یکی از بانوان بافنده مازندرانی است که سال‌هاست در این زمینه فعالیت می‌کند. 

او ساکن شهر ساری و مادر یک فرزند است. رومینا که از بیست سالگی، کار بافندگی را با میل و قلاب آغاز کرده، می‌گوید: در ابتدا بافندگی را با کاموا انجام می‌دادم و برای اقوام و آشنایان انواع بافتنی‌ها را می‌بافتم. از چند سال پیش، بافتن با نخ مکرومه را شروع کردم. دیوارکوب، شال مبل، رومیزی، بوم‌ریس، برگ و پر مکرومه و... از جمله کارهایی است که می‌‌بافم و متقاضیان زیادی هم دارد. 

با آمدن بیماری کرونا یک صفحه کاری در فضای مجازی راه‌اندازی کردم تا بتوانم محصولاتم را بهتر معرفی کنم. در آن سال‌ها مشتری‌ها کارهایم را به صورت اینترنتی می‌خریدند و اوضاعم بد نبود اما با رفتن بیماری کرونا خریدهای اینترنتی کمتر شد و متقاضیان ترجیح می‌دادند محصولات موردنظرشان را از کارگاه‌ها بخرند، چون ارزان‌تر بود. بیشتر افرادی هم که در حال حاضر به من مراجعه می‌کنند متقاضی آموزش هستند. 

خانم رفیعی ادامه می‌دهد: من به کارم بسیار علاقه دارم و از طرفی هم می‌خواهم به همسرم در تأمین هزینه‌های زندگی کمک کنم اما در سال‌های گذشته به علت فشار زیادی که به دست‌ها و گردنم آوردم دچار عارضه ستون فقرات شدم.

من از هیچ بانکی تسهیلات دولتی دریافت نکردم و نتوانستم برای خودم کارگاهی راه‌اندازی کنم. حالا با بیماری‌هایی که به سراغم آمده کار کردن برایم سخت شده و هزینه‌های درمان هم بسیار بالاست. 

زندگی با حصیربافی 

ساره‌خاتون باباجانزاده یکی دیگر از بانوان هنرمند مازندرانی است که در روستای درزی‌کلای بابل زندگی می‌کند و به صورت آبا و اجدادی به کار حصیربافی مشغول بوده‌اند. 

این بانوی هنرمند می‌گوید: کار حصیربافی را از پدر و مادرم یاد گرفتم. در آن زمان فقط زنبیل و سفره و سبد می‌بافتند اما امروزه محصولات متنوعی از حصیر می‌بافند، مثل کفش، چکمه، دمپایی، ظرف نان، سطل زباله، زنبیل رخت چرک، ظرف شکلات و انواع سبد در شکل‌های مختلف مربع، مستطیل، بیضی و  حتی مثلث. 

مواد اولیه حصیربافی از گیاه خودرویی به نام «گالی» تهیه می‌شود که در مرداب‌ها و آب‌بندان‌ها می‌روید. امروزه با الیاف گیاه «کلر» هم حصیر می‌بافیم که آن هم گیاهی خودروست.

 فصل برداشت این گیاهان تابستان است و ما بعد از برداشت، آن‌ها را خشک و ذخیره‌سازی می‌کنیم. 

 ساره خانم ادامه می‌دهد: من یک زن میانسال هستم و تقریبا 47 سال است که به کار حصیربافی مشغولم. از سال 1363 کار حصیربافی را به صورت حرفه‌ای و با برند «جیران خاتون مازند» آغاز کردم. چهار فرزند دارم که همه را با درآمد حصیربافی به دانشگاه و خانه بخت فرستاده‌ام. 
 خوشبختانه با تلاش و پشتکار خودم و همسرم، این شغل برای من درآمد خوبی داشته است. ما حتی از استان‌های دیگر هم مشتری داریم و در اغلب نمایشگاه‌های صنایع دستی کشور شرکت می‌کنیم تا محصولاتمان را به مردم بهتر معرفی کنیم. 

دولت حمایت نمی‌کند

سیدحلیمه نبوی هم یک بانوی جاجیم‌باف است. او کار جاجیم‌بافی را از مادرش یاد گرفت و از بچگی به این کار علاقه‌مند بود. 

حلیمه خانم به ما می‌گوید: مادرم جاجیم را با دستگاه چوبی و سنتی جاجیم‌بافی (کرچال) می‌بافت و با همان وسیله قدیمی، جاجیم‌بافی را به من یاد داد. بعد از ازدواج هم به این کار ادامه دادم و در تأمین هزینه‌های زندگی به همسرم کمک می‌کردم تا این که در سال 1394 همسرم فوت کرد و مرا با سه فرزند و خانه استیجاری تنها گذاشت. از آن زمان به بعد سرپرست خانواده شدم. 

به کارگاه جاجیم‌‌بافی برادرم رفتم و کارم را جدی‌تر ادامه دادم. پسرم جوشکار است و در آن سال‌ها برایم یک دستگاه آهنی جاجیم‌بافی ساخت تا بتوانم سریعتر کار کنم. بعدها موفق شدم از سازمان میراث فرهنگی مجوز رسمی بگیرم و کارگاه کوچکی راه‌اندازی کنم. 

او می‌افزاید: محصول اصلی ما جاجیم است اما در کنارش گلیم، حوله مخملی، سفره، کوسن، پادری و محصولات دیگر هم تولید می‌کنیم. من در فضای مجازی فعالیتی ندارم، چون وقت این کار را ندارم. 

تمام محصولاتم توسط اقوام، دوستان و آشنایان به فروش می‌رسد و بعضی اوقات از شهرها و استان‌های دیگر هم مشتری دارم. گاهی هم در نمایشگاه‌های صنایع دستی شرکت می‌کنم که فرصت خوبی است تا صنایع دستی مازندران را به سایر استان‌ها معرفی کنم. 

متأسفانه امروز درآمد کارهای هنری و صنایع دستی خیلی خوب نیست و کفاف هزینه‌های سنگین زندگی را نمی‌‌دهد. دولت هیچ حمایتی از ما نمی‌کند و من تاکنون هیچ گونه وامی نگرفته‌ام اما به خاطر علاقه‌ای که به جاجیم‌بافی دارم این کار را رها نکردم و به عنوان یک میراث آبا و اجدادی آن را ادامه دادم. 

درآمد پایدار نداریم 

نازخانم مقرب ساروکلایی، بانویی آشپز است که حدود 20 سال در زمینه پخت انواع غذاهای فرنگی و خانگی، دسر و شیرینی‌های بومی و محلی سابقه دارد. این بانوی 55 ساله مازندرانی در قائم‌شهر زندگی می‌کند و دو فرزند دارد. 

نازخانم در رابطه با شغلش می‌گوید: از بچگی به کار آشپزی علاقه‌مند بودم و بعد از ازدواج هم آن را به صورت جدی ادامه دادم. 

خانواده ما مثل بسیاری از خانواده‌های مازندرانی با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند و باید هزینه‌های تحصیل فرزندانمان را بپردازیم، به خاطر همین تلاش کردم کار خودم را توسعه بدهم. برای جشن‌ها و مراسم‌ مختلف با تعداد زیاد مهمان غذا می‌پختم و بین میهمانان توزیع می‌کردم. همیشه سعی داشتم در پخت غذاها و شیرینی‌ها از مواد اولیه باکیفیت استفاده کنم تا نظر مشتریانم جلب شود. 

کم‌کم تعداد سفارش‌ها بیشتر شد و گاهی از شهرها و استان‌های دیگر هم سفارش داشتم. حتی یکی از مشتری‌های من برای سفر به کشور آلمان، شیرینی محلی سفارش داد که برایم بسیار جالب و لذت‌بخش بود. از این که می‌دیدم هموطنان من در آن سوی مرزها هم ذائقه ایرانی و مازندرانی خود را حفظ کرده‌اند بسیار خوشحال بودم.

اما این همه ماجرا نیست. معمولا وقتی در شهرهای کوچک، کاری رونق می‌گیرد، بقیه هم به آن روی می‌آورند. در شهر ما هم تعداد آشپزهای خانگی زیاد شد و بازار فروش ما لطمه دید. 

من محصولات غذایی خودم را با بسته‌بندی خانگی به مشتری‌ها عرضه می‌کنم و برند خاصی ندارم؛ چون غذاها را در خانه تولید می‌کنم و آن‌ها را به مصرف‌کننده‌های خانگی می‌فروشم نه به فروشگاه‌های عرضه محصولات غذایی. بنابراین درآمد ما پایدار نیست و در ایام مختلف فرق می‌کند. 

در چنین اوضاع و احوالی رقابت بسیار بالاست و آشپزهای خانگی باید آن‌قدر کیفیت محصولاتشان را بالا ببرند که بتوانند مشتریان خود را حفظ کنند.

از طرفی قیمت مواد اولیه هر روز بالاتر می‌رود. با این همه نمی‌توانیم قیمت تمام‌شده غذاها و شیرینی‌ها را به همان نسبت بالا ببریم، چون شرایط اقتصادی بیشتر خانواده‌ها بد است و قادر به پرداخت هزینه‌های بیشتر نیستند. در نتیجه دستمزد ما روز به‌روز کمتر شده و میزان سوددهی کار پایین می‌آید. 

ستون فقرات اقتصاد کشور

مروری بر برنامه‌های دولت سیزدهم در حوزه مشاغل خانگی نشان می‌دهد اگرچه در سال‌های اخیر بر تعداد و تنوع این مشاغل افزوده شده اما توانمندسازی جدی در پی آن‌ها اتفاق نیفتاده است. هرچه هست چرخاندن چرخ زندگی است که اگر از حرکت بایستد به نقطه آغازین خود برمی‌گردد. 

فربه شدن کسب و کارهای خانگی نیازمند تزریق نگاه باورمندی در کاسبان این مشاغل است که جز در سایه حمایت و تشویق امکان‌پذیر نخواهد بود. 

یکی از مشکلات حوزه مشاغل خانگی، تعدد متولیان و فقدان یک شبکه منسجم و نظام‌مند در دستگاه‌های متولی است که قادر به هدایت و کارآمدی ایده‌پردازی‌ها نیست.

با توجه به استقبال بانوان از مشاغل خانگی و با توجه به انعطاف‌پذیری که در نحوه اداره و راه‌اندازی این گونه مشاغل وجود دارد این کسب و کارها می‌تواند به یکی از انتخاب‌های مهم و همیشگی بانوان، به خصوص بانوان سرپرست خانوار تبدیل شود. 

این مهم علاوه بر توسعه مشاغل خانگی و توانمندسازی بانوان ایرانی، راهکار مناسبی برای توسعه اقتصادی کشور و کاهش نرخ بیکاری خواهد بود. 

برپایی نمایشگاه‌ها و پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت از جمله راهکارهای مکملی است که می‌تواند ضمن حمایت از تولیدات مشاغل خانگی، دولت را به اهداف خود نزدیک‌تر کند.

 در کشورهای غربی برای حمایت از چنین مشاغلی، بسته‌های حمایتی در قالب پرداخت وام، کاهش درصد اخذ مالیات و بخشودگی مطالبات قبلی در نظر گرفته می‌شود که بسیار تأثیرگذار است. 

کسب و کارهای کوچک درواقع ستون فقرات اقتصاد یک کشور را تشکیل می‌دهند و بانوان ما بهترین حافظان ستون اقتصادی کشور هستند.