مینا حیدری خبرنگار اطلاعات نوشت: دکتر محمدعلی بزرگر، اولین خانه بهداشت ایران را در سال 1352 در شهر ارومیه، منطقه چنقرالوی پل، روستای حیدرلوی بیگلر تأسیس کرد و خانم بهاره اکبری را به‌عنوان اولین بهورز ایران آموزش داد و استخدام کرد. خانه‌های بهداشت تأثیر مهمی در دسترسی روستاییان به خدمات پزشکی و بهداشتی داشت و توانست آمار مرگ و میر کودکان زیر یک‌سال را به طرز شگرفی کاهش دهد.
هم‌اکنون 25 هزار خانه بهداشت در کشور فعالیت می‌کنند و عمده ایرانیان به امکانات بهداشتی دسترسی دارند.
دکتر محمدعلی بزرگر درباره نحوه آموزش بهورزها می‌گوید: در ارزیابی‌هایی اولیه که درباره وضعیت بهداشت و درمان روستاها صورت گرفت دریافتیم از هزار کودکی که متولد می‌شوند 131 کودک پیش از رسیدن به یک‌سالگی از بین می‌روند و بیماری اسهال و استفراغ، عامل مرگ‌و میر 40 تا 50 درصد کودکان است.
رقم مرگ و میر کودکان در کشورهایی مثل کوبا 5 مرگ درهزار تولد بود، در آمریکا 21 در هزار و حتی در کشورهای آفریقایی هم این رقم کمتر از کشورمان بود. بنابراین به این نتیجه رسیدیم که کودکان به‌خصوص بچه‌های زیر یک‌سال در معرض خطرند و در مرحله اول آموزش بهورزها مراقبت از کودکان در اولویت قرار گرفت.
تغذیه در زندگی کودکان نقش حیاتی دارد و ما به مادران آموزش دادیم تا فرزندانشان را با شیر مادر به‌عنوان مایعی نجات‌بخش تغذیه کرده و از دادن شیرخشک به بچه‌ها خودداری کنند، پس از شش‌ماهگی نیز به آن‌ها آموزش می‌دادیم تا به بچه‌ها غذای کمکی بدهند.
مأموریت اول
پدر خانه بهداشت ایران می‌گوید: در زمان انتخاب اولین بهورزهای ایران، من مسائل پزشکی را به آن‌ها آموزش می‌دادم و خانم اقدس محسنی، پرستار خوبمان، مراقبت‌های پرستاری و بهداشتی را آموزش می‌داد و پس از استقرار بهورزها در محل خدمتشان به آن‌ها سرکشی می‌کرد.
گام اول بهورزها مراقبت از اطفال در مقابل بیماری‌های عفونی مانند اسهال و استفراغ و بعد مراقبت در مقابل ذات‌الریه، زخم‌های بدن و سوء‌تغذیه بود.
دکتر برزگر می‌افزاید: در اقدامی دیگر واکسیناسیون اطفال را شروع کردیم. واکسن ب ث ژ، واکسن سه‌گانه دیفتری، سیاه‌سرفه و کزاز و همچنین سرخک جزو اولین واکسن‌هایی بودند که در روستاها تزریق شد. به این ترتیب آمار مرگ و میر کودکان به شکل معناداری پایین آمد و پس از آن اگر در روستایی کودکی زیر یک‌سال فوت می‌شد نمره منفی برای آن خانه بهداشت به شمار میآمد.
ما پیوسته میزان تولد و مرگ و میر کودکان، به‌خصوص بچه‌های زیر یک‌سال را بررسی می‌کردیم و این گروه برای ما بسیار مهم بودند، البته بچه‌ها را تا پنج‌سالگی زیرنظر داشتیم اما در سنین بالاتر چون بچه‌ها بزرگ‌تر می‌شدند و غذا می‌خوردند مشکلاتشان کمتر بود. بهورزها به خانه مادرانی که فرزند از دست داده بودند می‌رفتند و به آن‌ها آموزش می‌دادند؛ تا جایی که مرگ و میر کودکان بسیار کاهش یافت.
اقدامات ضربتی و بنیادی
دکتر برزگر بیان می‌کند: بعد از واکسیناسیونی که انجام گرفت و آموزش مادرها برای تغذیه با شیر مادر، اگر بچه‌ها دچار مشکل می‌شدند، یا از بیماری اسهال و استفراغ بود یا سرخک. مادرانی که بچه‌هایشان بیمار می‌شدند به خانه بهداشت مراجعه می‌کردند و بر مبنای نیازشان به آن‌ها کمک می‌شد؛ مثلا بهورزها به مادرانی که بچه‌هایشان دچار اسهال می‌شدند نحوه استفاده از «او.آر.اس» را آموزش می‌دادند و بعد به خانه آن‌ها سر می‌زدند تا ببینند وضعیت بچه بهتر شده است یا نه.
در آن شرایط علت مرگ بچه‌ها فقط از دست دادن آب بود. آن‌ها وقتی بیمار می‌شدند بدنشان به سرعت آب و مواد غذایی را از دست می‌داد و اگر به بچه‌ها آب می‌رساندند کودکان در معرض خطر قرار نمی‌گرفتند. ما این اقدامات را به صورت ضربتی و بنیادی شروع کردیم و همین عوامل باعث شد تا خیلی زود تأثیر آن را بر سلامت کودکان مشاهده کنیم.
نخستین منحنی رشد کودکان
پدر خانه بهداشت ایران می‌گوید: پس از انجام امور حیاتی و بهبود شرایط تصمیم گرفتیم برای بچه‌ها منحنی رشد طراحی کنیم و این اتفاق برای اولین بار در روستاهای ایران رخ داد؛ در صورتی که هنوز در شهرها انجام نمی‌شد. مادران هر ماه بچه‌ها را وزن می‌کردند و اگر وضعیت آن‌ها رو به رشد بود سلامت بچه‌ها گارانتی می‌شد اما اگر رشد کودک متوقف می‌شد یا وزن او کاهش می‌یافت باید پیگیری می‌شد و درمان‌های تکمیلی برایش انجام می‌گرفت.
مادرها در آن زمان می‌گفتند که کارت رشد کودکانشان درست مثل قباله ازدواجشان برایشان مهم است و با همین اقدامات بود که مرگ و میر کودکان از 131 مورد در هزار به 56 در هزار رسید. نهایتا این فعالیت گسترش یافت و ما 10 خانه بهداشت در منطقه دایر کردیم.
ارزیابی‌ها پس از دوسال نشان می‌داد که مرگ و میر کودکان از 56 مورد در هزار به 34 مورد کاهش یافته است، البته ما بچه‌ها را تا پنج‌سالگی کنترل می‌کردیم اما تمرکزمان روی کودکان زیر یک‌سال بود.
او ادامه می‌دهد: یکی دیگر از اقدامات مهم خانه بهداشت، آموزش مادران برای تغذیه کودک با شیر مادر بود، زیرا این ماده غذایی یکی از نجاتدهندههای کودکان در سنین پایین است و غذای کاملی برای کودکان به حساب می‌آید؛ نه‌تنها از نظر غذایی کارکردهای فراوانی دارد بلکه از نظر عاطفی و ایمنی بدن نیز نقش مهمی در زندگی کودکان ایفا می‌کند.
این شیر با فرم بدن نوزاد ساخته شده، برعکس شیرخشک که از ترکیبات شیرگاو است. بچه‌هایی که با شیرخشک تغذیه می‌شوند دچار دل‌دردهای بسیار شدیدی می‌شوند، زیرا شیر گاو «کازئین» دارد و انقباضات بسیار شدیدی در شکم بچه ایجاد می‌کند. بسیاری مادران حتی نمی‌توانستند بفهمند که بچه چه مشکلی دارد.
چندین سال پیش یکی از رؤسای جمهور کشورهای آفریقایی یک قوطی شیرخشک را بر سر مزار کودکی برد و گفت شیرخشک، قاتل کودکان آفریقاست و این اقدام در جهان واکنش‌های بسیاری در پی داشت.
دومین وظیفه مهم بهورزها
دکتر برزگر می‌گوید: چون عمده روستاییان به خدمات بهداشتی و درمانی دسترسی نداشتند دومین وظیفه بهورزها مراقبت از زنان باردار بود.
تمامی خانم‌های باردار در لیست مراقبت قرار می‌گرفتند و به طور مداوم در زمینه فشار خون، ورم پا و یا مشکلات دیگری که داشتند چک می‌شدند و اگر قند خون داشتند این مسأله نیز مورد بررسی قرار می‌گرفت.
بحث فشار خون در دوره بارداری برای مادر و کودک بسیار مهم بود، زیرا سلامت آن‌ها را به خطر می‌انداخت. پس از آن اقدامات بهداشتی لازم را به زنان باردار آموزش می‌دادند و در نهایت مادران را برای زایمان آماده می‌کردند تا در موقع لزوم به مراکز درمانی نزدیک ارجاع داده شوند.
گام سوم خانه بهداشت
پدر خانه بهداشت در ایران می‌افزاید: ما پس از انجام این دو مهم، در مرحله سوم به مراقبت و بهداشت محیط پرداختیم و با کمک دانشکده کشاورزی ارومیه به روستاییان یاد دادیم چگونه دام و طیور خود را واکسینه کنند.
در آن زمان روستاها برق نداشتند و ما برای بردن واکسن به روستاها از یخچال‌های نفتی استفاده می‌کردیم. این واکسیناسیون هم به صورت گسترده صورت گرفت و بیماری‌های دامی را کاهش داد.
اکنون خانه بهداشت در ایران 50 ساله شده است؛ زیرا بر اساس برنامه‌ریزی اصولی و بر مبنای نیاز مردم طراحی شد. برنامه اگر سیستماتیک نباشد و خوب تنظیم نشود نمی‌تواند مدت زمان زیادی به فعالیت ادامه دهد و با شکست مواجه خواهد شد.
دکتر برزگر در پایان می‌گوید: خانه بهداشت، برگ زرین بهداشت و درمان کشور بود. حالا خدمات بهداشتی در روستاها بهتر از شهرها است؛ مثلا پوشش واکسیناسیون در روستاها 99 درصد است اما در شهرها حدود 60 درصد.
اگرچه این اقدامات بسته به پیگیری مادر برای کودکان انجام می‌شود اما در روستا لیست تمامی مادران باردار و کودکان موجود است و اگر در موقع مناسب برای واکسیناسیون و سایر امور مراجعه نکنند بهورز برای پیگیری به خانه آن‌ها می‌رود.
