ملیحه شریف خواه خبرنگار اطلاعات نوشت: شهر قزوین به‌عنوان بهشت آثار تاریخی معرفی می‌شود، به طوری که در این شهر بنای 1000 ساله مسجدی با گنبد فیروزه‌ای می‌درخشد که نشان از اصالت، تدین، هنرپروری و هنردوستی مردم آن دارد که مسجدجامع عتیق یا همان مسجد جامع کبیر قزوین از بزرگ‌ترین مساجد و کهن‌ترین مسجد جامع ایران است.
این بنا، به‌عنوان بزرگ‌ترین مسجد چهار ایوانی ایران شناخته می‌شود و نمایانگر شگفتی‌های معماری در دوران مختلفی از تاریخ است.
بنای نخست مسجد جامع عتیق بر روی آتشکده‌ای از دوران ساسانیان ساخته شده است و بر پایه گزارش‌های معتبر، این سازه نخست یک آتشکده بوده که در روند اسلامی‌سازی ایران به مسجد دگردیسه شده است و اکنون هم بیشتر بخش‌های آتشکده در بخش ایوان جنوبی آن قرار دارد.
این مسجد به شیوه چهار ایوانی است که نماد سازه‌های آتشکده در ایران بوده و به فرمان هارون‌الرشید به سال ۱۹۲ هجری ساخته شده است و در یورش مغولان به قزوین و از آنجا که مهمترین مسجد شهر بوده، بخشی از آن و از جمله ایوان جنوبی تخریب و در دوره‌های پسین بازسازی شده است.
ساخت مقصوره خمارتاشی در کنج جنوبی مسجد به دستور امیر خمارتاش ابن عبدالله عمادی، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی به سال ۵۰۰ هجری قمری انجام شد و کتیبه‌هایی با 5 ردیف نیز به خط کوفی گلدار، نسخ و ثلث در این مکان دیده می‌شود.
داربست‌های 50 ساله مسجد!
گردشگران در ابتدای ورود به مسجد جامع قزوین پس از ورود به حیاط بزرگ آن، محو تماشای عظمت و بزرگی این مسجد می‌شوند. این مسجد مساحتی بالغ بر ۴ هزار متر دارد که گنبد با عظمت مسجد با کاشیکاری‌های بسیار ظریف و مناره‌های اطراف آن، تجلیگر معماری اسلامی و سنتی است.
برای حفظ و مرمت گنبد ترک‌خورده این مسجد باشکوه از حدود ۵۰ سال گذشته در بخش‌های مختلف آن از جمله گنبدخانه و ایوان‌ها داربست‌هایی تعبیه شد، اما این مرمت تاکنون به تأخیر افتاده و وجود داربست‌ها هم مانع استفاده از فضای عبادی مسجد شده است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قزوین در مورد وضعیت داربست‌های این سازه اصیل تاریخی و معماری گرانبهای شهر قزوین می‌گوید: داربست‌های زیر گنبد مسجد جامع بسیار قدیمی است و زمان نصب آنها به قبل از انقلاب اسلامی باز می‌گردد.
علیرضا خزائلی ادامه می‌دهد: به نظر می‌آید نصب داربست‌ها در مرحله نخست اقدامی برای نگهداری و عملیات مرمتی گنبد خمارتاش مسجد جامع باشد، اما این مرمت تاکنون تکمیل نشده است.
وی با اشاره به قرارداد منعقد شده با جهاد دانشگاهی قزوین برای ارائه طرح تغییر و برداشت نقاط اتصال و تکیه‌گاه‌های داربستی در این مسجد، اضافه می‌کند: بر اساس این قرارداد متخصصین جوان با عالی‌ترین تحصیلات در رشته‌های مرمت، سازه و به‌خصوص سازه‌های بناهای بنایی یا به اصطلاح ماسونری؛ برداشت داربست‌های مسجد جامع شهر قزوین در دستور کار قرار گرفته است.
وی توضیح می‌دهد: این متخصصان طرح اولیه حفظ سازه آجری، برداشت دقیق و تحلیل از سازه مسجد و نیز برداشت تکیه‌گاه‌های داربست‌ها را ارائه داده‌اند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قزوین می‌گوید: آنچه از نتایج مطالعات مشخص شده است، نشان می‌دهد که ضعف‌هایی در سازه گنبد خمارتاش وجود دارد که مشاور طرح پیشنهادهایی برای رفع این ضعف‌ها هم ارائه کرده است.
خزائلی یادآور می‌شود: موضوع طرح مطالعاتی برداشت نقاط اتصال و تکیه‌گاه‌های این مسجد تاریخی در سطوح کمیته فنی و شورای فنی استان و کشور ارائه شده است و با توجه به حساسیت موضوع لازم است که قبل از هر گونه اقدام اجرایی، تأئیدیه‌های مورد نیاز اخذ شود.
وی ادامه می‌دهد: داربست‌های ایوان سال‌های گذشته برای عملیات مرمتی نصب شده و تا پایان سال قابل جمع‌آوری است، اما داربست‌های سازه داخل گنبدخانه باید با بررسی‌های دقیق‌تری صورت گیرد.
وی با بیان اینکه در جمع‌بندی حاصل شده، داربست‌ها هیچ‌گونه نقش سازه‌ای ندارند، می‌افزاید: این داربست‌ها صرفاً امکان دسترسی نیروهای فنی تا زیر گنبد را فراهم می‌کند و گزینه مطرح شده در این طرح جمع‌آوری داربست‌ها و قرار دادن بالابرهای جدید و مدرن با هدف افزایش کیفیت بصری داخل گنبد است که نیاز به اخذ مصوبه دارد.
نقش مسجد جامع قزوین در مکتب معماری ایران
مدیر پروژه مرمت و استحکام‌بخشی گنبدخانه مسجد جامع قزوین هم می‌گوید: پروژه مرمت بنای گنبدخانه مسجد جامع به دلیل اهمیت تاریخی بنا یکی از مهمترین پروژه‌های میراثی استان است. به طور کلی این بنا و همه بناهای تاریخی که در سرزمین فرهنگی ایران ساخته شده‌اند، به دلیل ساختار منحصر به فرد خود باید توسط متخصصان و سازندگان ایرانی مرمت شوند و این تجربه نشان داده است که اعتماد به متخصصان ایرانی می‌تواند کارساز باشد.
دکتر علی دل‌زنده ادامه می‌دهد: مسجد جامع قزوین در اواخر دهه ۴۰، توسط تیم ایتالیایی و بر پایه تجربه‌های آسیب‌شناسی بناهای غربی و حتی سایر بناهای ایرانی اقدام به مطالعه و بررسی راه‌حل‌هایی برای مرمت مسجد جامع قزوین کردند و بر این اساس داربست‌هایی که در دل گنبدخانه مسجد جامع نصب شده توسط این تیم، به منظور امکان دسترسی و مرمت مجموعه در جهات مختلف گنبدخانه انجام شده است.
دل‌زنده با بیان این که تصور این موضوع که داربست‌ها گنبد را نگه داشته است، غلط است؛ می‌گوید: اصولاً چنین موضوعی امکان‌پذیر نیست و از لحاظ نحوه چیدمان همین داربست‌ها به گونه‌ای نیست که وزنی را تحمل کنند، بنابراین داربست‌ها فقط به دلیل دسترسی نصب شده‌اند.
وی می‌افزاید: پس از انقلاب این بنا از دهه ۷۰ به بعد تحت مرمت‌های متعدد و گوناگون قرار گرفته، اما هیچیک از اقدام‌های انجام شده به رفع آسیب اصلی این بنا منتهی نشده است.
وی با اشاره به همکاری و همراهی تیم مدیریتی فعلی اداره کل میراث‌فرهنگی استان و توجه به ضرورت تغییر نگرش در نحوه مواجهه با موضوع، رفع ریشه‌ای مشکل مرمت بنا و درایت علمی و اجرایی کامل برای مرمت مسجد جامع قزوین می‌گوید: به منظور کاهش ضریب آسیب‌پذیری بنای تاریخی مسجد جامع و برخورد ریشه‌ای برای مرمت این اثر، شرح خدماتی به صورت مشترک با همکاری جهاد دانشگاهی استان تدوین شد تا با روش‌هایی متفاوت و با استفاده از دانش روز و دیگر حوزه‌های دانشی شامل بررسی رفتاری سازه بر پایه دانش مرمت و معماری و از طرفی انجام آزمایش‌های گوناگون که امروزه در بناهای نسل جدید مرسوم است، در کنار بررسی نرم‌افزاری بنا با شبیه‌سازی؛ مقاوم‌سازی این بنا با 2 نگاه سنتی و علم جدید، آسیب‌های موجود مورد بررسی قرار گیرد.
دل‌زنده می‌گوید: مطالعات مسجد جامع در ۳ مرحله طراحی شد که فازهای اول و دوم آن، مطالعاتی بود که با تدبیر و ارائه طرح سوال و سپس بررسی آنها و ارائه نتایج و راهکارها انجام گرفت و در مرحله سوم راهکار ارائه شده مورد بررسی و سنجش مجدد قرار می‌گیرد تا با اطمینان کامل، مرمت اصلی و اساسی بنا انجام شود.
وی هدف از مطالعات این پروژه را احیای مجدد گنبدخانه جنوبی مسجد جامع قزوین ذکر می‌کند و با اشاره به آزمایش‌های گوناگون برای بررسی دقیق مرمت بنای مسجد جامع، اظهار می‌دارد: برای این کار از طریق روش‌های گوناگون برداشت دقیق و از جمله فتوگرامتری و لیزر اسکن، اقدام به بررسی و تولید نقشه‌های دقیق بنا و رفتارشناسی آن پرداخته شده است و از طریق مطالعات راداری، آزمایش خاک، آزمایش مصالح‌شناسی و آزمایش اندازه‌گیری و توانستیم با مدل‌سازی و شبیه‌سازی وقایع تاریخی لرزه‌ایی، به نتایج قابل مشاهده‌ای برسیم که مستندات آن به طور کامل و جامع وجود دارد و قابل بررسی است.
