سجاد تبریزی خبرنگار اطلاعات نوشت: قلعه ایرج یا قلعه گبری در پیشوا به قدری عظیم و با شکوه است که در نگاه نخست به نظر عارضه‌ای طبیعی می‌آید، تپه یا بخشی از دیوارهای طبیعی. شاید یکی از علت‌های بی‌محلی به این شاهکار معماری باستانی، همین عظمت سازه باشد که از دور شباهتی به دست‌سازه‌های معمول تاریخی ندارد و از نزدیک برای مرمتگر، نگرانی از ناتوانی در مرمت را ایجاد می‌کند.
با این همه، دکتر قدیر افروند، مدیر پایگاه ملی ری باستان، عزم بر حفاظت و مرمت این اثر شگرف جزم کرده است، اثری که می‌تواند شهرستان پیشوا را به قطب جدید گردشگری بدل کند.
دیوارهای بلند و قطور قلعه، دیوار سرخ گرگان را یادآوری می‌کند؛ دژی مستحکم دورتادور فضایی که شاید زمانی شهری بوده یا پادگانی برای تجمع نیروهای نظامی. مستطیلی به طول 1500 متر و عرض 1250 متر با محیط تقریبی 6 کیلومتر که دیواری به قطر 22 متر (در پایه) دورتا دور آن را فراگرفته است. 6 متر زیرین دیوار گِلی و چینه آن است و روی آن تا 9 متر دیوار خشتی قرار دارد. در بخش فوقانی دیوار راهرویی دورتادور قلعه را فراگرفته که احتمالا مسیر عبور و مرور سربازان و نگهبانان قلعه بود.
ساختار پیچیده حفاظتی
هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست این حصار، باروی یک شهر بود یا دیواره‌های یک قلعه نظامی، اما مشخصا حفاظت از قلعه امر مهمی بود که برای آن برنامه‌ای مشخص و دقیق وجود داشت.
دکتر قدیر افروند، باستان‌شناس و مدیر پایگاه ملی ری باستان می‌گوید: راهرو و کریدوری در جوف بارو وجود دارد و در واقع یک راهرو دور تا دور این قلعه را احاطه کرده است.
این راهرو به ما می‌گوید حفاظت از این قلعه عظیم، ساختاری پیچیده داشته که فضای بزرگی به آن اختصاص داده شده است. همچنین دورتا دور این قلعه بیش از 800 اتاق وجود دارد که مربوط به ساختار حفاظتی آن بود.
مرمت قلعه
خبر شروع مرمت قلعه ایرج در میان هیاهوی تخریب‌های جدید آثار ملی، خبری ویژه به شمار می‌رود. دکتر افروند با اشاره به آغاز مرمت این قلعه باشکوه توضیح می‌دهد: در این پروژه بخش‌هایی از قلعه مرمت می‌شود، برای همین لازم است ابتدا خطوط معماری بارو را خواناتر ببینیم. در ابتدای کار، خاک‌های مخلوطی را که در طول سالیان پای دیوار بیرونی ریخته‌اند - احتمالا زمانی که از کنار بارو لوله آبی در عمق بیش از یک متر کشیدهاند- برداشتیم. حالا در بخشی از بارو، نمای اصلی و عظمت دیوار قلعه دیده می‌شود. این برای اولین بار است که باروی عظیم این دژ باستانی و بخشی از یک برج نمایان شده است و ما می‌توانیم کمّ و کیف معماری آن را در فاصله این دو برج به راحتی ببینیم. فاصله هر برج تا برج کناری 30 متر است.
وی به ساختار بارو اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: پایه دیوار یا چینه از گِل ورز داده‌شده، ساخته شده است که 6 متر ارتفاع دارد. روی آن ساختار خشتی منظمی قرار دارد. اندازه خشت‌های مربعی، حدود 45 سانتی‌متر با قطر 10 سانتی‌متر است که طبیعتا وزن سنگینی دارد. از ارتفاع 6 متر به بالا، ساختار خشتی بارو آغاز می‌شود و تا حداکثر 9 متر و در مجموع 15 متر ارتفاع دیده می‌شود. در حال حاضر به دلیل حجم خاک، دیواره و برج‌ها قابل دیدن نیستند اما به مرور ، برج‌ها خودشان را نشان می‌دهند.
وی تأکید می‌کند: تا پیش از این، تصور می‌شد اینجا تپه یا مخروبه‌هایی آوارشده است، ما سعی می‌کنیم کیفیت و هویت معماری، ابعاد و فرم معماری هنرمندانه و زیبای آن را به نمایش بگذاریم.
غلام گردش
باروی ضخیم قلعه ایرج، صرفا یک سد خشتی در برابر مهاجمان و دشمن نیست، بلکه در میانه‌های آن سربازان همواره در حال آمد و شد بودند. دکتر افروند به راهرویی اشاره می‌کند که دورتادور بارو وجود دارد و می‌افزاید: طاق‌هایی که روی دیوار دیده می‌شود، به ساختار حفاظتی قلعه ایرج ارتباط دارد.
در حقیقت این ساختار معماری برای حفاظت از قلعه بود که دورتا دور آن را با یک راهرو پوشش می‌داد؛ راهرویی که در اصطلاح معماری به آن «غلام گردش» می‌گوییم. در راهروی میانی مجموعه‌ای از اتاق‌ها با ابعاد مختلف وجود دارد، اتاق‌هایی که برای استفاده سربازان و نظامیان و حفاظت قلعه بود.
وی در مورد طاق‌ها می‌گوید: این نوع طاق از دوره اشکانی تا ساسانی وجود داشته و «طاق آهنگ» نام دارد. این طاق در خیلی از بناهای معروف مثل کاخ سروستان و ایوان مدائن دیده می‌شود که هم وجهه زیباشناسانه و نظم معماری را نشان می‌دهد و هم عظمت بنا را. در حال حاضر قسمتی از نما تخریب شده و این طاق از بیرون دیده می‌شود. البته تیغه‌ای خشتی اتاق‌ها را بسته است، شاید در مقطعی از آنها استفاده نمی‌شد و برای همین آنها را بسته‌اند.
دکتر افروند تأکید می‌کند: کاوش‌ها ادامه پیدا خواهد کرد تا اسرار و رموز قلعه آشکار شود.
برج و بارو
آنچه از قلعه ایرج می‌شناسیم دیواره بارو و برج‌های آن است که عموما زیر آوار پنهان هستند. دکتر افروند توضیح می‌دهد: یکی از کارهای ما رسیدگی و حفاظت اضطراری این معماری باشکوه است. در سالیان گذشته به راحتی یکی از بخش‌های ایستا و سالم بنا را تخریب و حفره‌ای به ابعاد 5 در 8 متر ایجاد کرده‌اند. این حفره به شکل واضحی ساختار معماری را توضیح می‌دهد و چینه و پس از آن رج‌های خشت به راحتی دیده می‌شود. ما با ملات و خشت‌های مناسب و متفاوت با نوع تاریخی آن، در حال ترمیم حفره هستیم.
مَزغل یا تیرکَش
مزغل یا تیرکش‌ها یکی دیگر از عناصر معماری قلعه ایرج هستند که نشان از نظامی بودن بارو دارند. دکتر افروند می‌گوید: یکی از عناصر معماری بارو، شکاف‌های باریک عمودی است که در دیواره وجود دارد. این شکاف‌ها مزغل یا تیرکش نام دارد و نگهبان‌ها از طریق آن به بیرون اشراف داشتند و در زمان تهاجم از آنجا به سمت دشمن تیراندازی می‌کردند؛ بدون این‌که خودشان در معرض تهدید باشند. در واقع از داخل راهروی درون بارو به دشت مقابل، اشراف نظامی داشتند.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: این تکنیک در معماری ایرانی از دوره اشکانی و بعد در دوران ساسانی و همچنین در دوره اسلامی استفاده شده است. در ارگ ری نیز این نوع مزغل‌ها وجود دارند.
دروازه‌های قلعه
قلعه ایرج، چهار دروازه بزرگ در چهار جهت اصلی دارد. دکتر افروند با اشاره به این موضوع توضیح می‌دهد: عرصه بسیار بزرگ و گسترده داخلی از طریق چهار دروازه اصلی در چهار جهت جغرافیایی قابل دسترس است.
همچنین دور تا دور این قلعه خندقی وجود داشت که در زمان خطر و تهدید با آب پر می‌شد و عملا دریاچه‌ای پیرامون آن شکل می‌گرفت. متأسفانه برای دسترسی کشاورزان به داخل قلعه، تخریب‌های زیادی صورت گرفته و شکاف بزرگی در بارو ایجاد شده است. زمانی که شکاف‌ها را ببندیم و دروازه‌ها را احیا کنیم هیبت و عظمت این قلعه برای گردشگران هرچه بیشتر محسوس و قابل لمس خواهد شد.
این استاد دانشگاه در پایان گفتگوی خود در مورد تخریب‌های صورت‌گرفته در دیوار قلعه با تأسف می‌گوید: یک ملت دانا و مردم آگاه این کار را با میراث خود نمی‌کنند. متأسفانه با تیغه بی‌رحم بولدوزر به جان بنای تاریخی افتادند تا داخل آن کشاورزی کنند. اگر می‌خواهیم کشاورزی کنیم، باید فاصله زیادی با دیوارها و بارو به وجود بیاوریم. همچنین به شکل گسترده‌ای از خاک بارو برای کشاورزی استفاده شده است. زخم تیغه بولدوزر حس نمی‌شود، صدای بنا هم درنمی‌آید، ولی صدای تیشه‌ای که به پیکر فرهنگ و تمدنمان می‌خورد، شنیده می‌شود.
