قالی کرمان که در زمانهایی نهچندان دور، بهدلیل کیفیت بافت، تنوع طرح و نقش و رنگبندی، شهرتی جهانی داشت، سالهاست گرفتار رکودی سنگین شده، طوری که بیم آن میرود این هنر میراثی به فراموشی سپرده شود و جز در موزهها نتوان سراغی از آن گرفت.
بر پایۀ آمارهای دولتی، در حال حاضر 72 هزار بافنده در استان کرمان کار میکنند که 50 هزار و 500 تن از آنها کارت قالیبافی دارند. این آمار اما از سوی فعالان بخش خصوصی پذیرفته نمیشود. شهرام وزیری، از فعالان فرش کرمان میگوید: «اگر در استان 72 هزار بافنده داشتیم و هر یک از آنها سالی دستکم سه متر میبافت، سالانه 210 هزار مترمربع فرش تولید میشد، درحالیکه اینطور نیست و بیش از 30 درصد فرشهای فروشگاههای کرمان، تولید شهرهای دیگر است. یزد و اصفهان اکنون فرش کرمانی میبافند. بسیاری از بافندگان مشهدی هم که بالاترین تولید فرش ایران را دارند، نقشههای فرش کرمان را میبافند.»
این هنر ـ صنعت قدیمی در حالی در استان کرمان به چنین روزی افتاده که در بخش هنرهای شرقی بسیاری از موزههای دنیا، قالی کرمان به عنوان ارزشمندترین آثار به نمایش گذاشته شده است.
جایگاه از دست رفته
دکتر عقیل سیستانی، پژوهشگر، هنرمند و استاد دانشگاه، به اسما پورزنگی آبادی گزارشگر روزنامۀ «اطلاعات» میگوید: «در گذشته، کرمان همواره یکی از قطبهای اصلی و در برخی دورهها نخستین قطب قالیبافی ایران و گاهی در جهان بوده، اما امروز حتی در بین استانهای کشور جزو آخرینهاست. عدم توجه جدی به مسائل متعدد هنر بافندگی، موجب شده فرش کرمان و ایران، رتبه و موقعیت تجاری و صادراتی گذشته را نداشته باشد.»
به گفتۀ این استاد پژوهشگر، در حال حاضر یکی از چالشهای قالی دستباف کرمان این است که متناسب با نیاز و پسند امروزی بازار تولید نمیشود، همچنین خلاقیت و نوآوری در تولید آن وجود ندارد، ضمن آنکه در زمینۀ برندسازی ملی و جهانی دربارۀ فرش دستباف استان کرمان، اقدامی صورت نگرفته است.
پیشی گرفتن رقبا
سیستانی توضیح میدهد: «کشورهای هند، ترکیه، چین، پاکستان و افغانستان، رقبای قدیمی فرش دستباف کرمان در بازارهای جهانی هستند.
در سالهای گذشته، کشورهایی همچون مصر، رومانی، نپال، مراکش و بلغارستان هم به تولیدکنندگان فرش دستباف به سبک ایرانی اضافه شده و در حال تولید نظاممند فرشهای باکیفیت هستند؛ طوری که اکنون مصر و هند، رتبۀ اول صادرات فرش را در دنیا دارند. این همه در حالی است که فرش کرمان با سابقۀ بسیار طولانی، هنوز در بخش تولید، ساختاری نظاممند و تشکیلاتی استاندارد، فعال و هدفمند ندارد.»
تقلید از طرحها
قالی کرمان، نقشها و روشهای گوناگونی داشته که متأسفانه ثبت و مستندنگاری و حفظ نشدهاند. برخی از طرحهای کرمانی و ایرانی نیز به سرقت رفته است.
سیستانی با بیان این مطلب ادامه میدهد: «این وضعیت باعث شده کشورهای رقیب با استفاده از طرح و نقشههای ایران اقدام به تولید فرشهایی مشابه کنند. این اتفاق صدمات زیادی به صنعت فرش کشور ما وارد کرده است. افزون بر آن، برخی از شهرهای ایران نیز در حال تولید فرش با کپیبرداری و تقلید از طرحهای اصیل استان کرمان هستند.
یکی از راههای حفاظت از این طرحها، نگهداری آن در موزه بود، اما متأسفانه هنوز در استان کرمان و شهرستانهای آن، موزۀ فرش وجود ندارد.»
ناآشنایی با سلیقۀ بازار
بر پایۀ تحقیقات اندکی که در زمینۀ بازاریابی فرش دستباف ایرانی انجام شده، ضعفهایی از جمله کمبود اطلاعات بهروز دربارۀ گرایش و سلیقۀ مشتریان محرز است که موجب ناهماهنگی تولیدات متناسب با سلیقه و نیاز بازار میشود.
این هنرمند با بیان آنکه فقدان تنوع در نقشههای جدید فرش دستباف استان کرمان، یکی دیگر از ضعفهای این حوزه است، میگوید: «بهروز نشدن نقشهها متناسب با سلیقه و پسند امروزی باعث شده مردم به فرشهای ماشینی که تنوع زیادی در رنگ و طرح دارند، روی بیاورند.
عدم توجه به نوع نیاز و حساسیت مشتریان خارجی، خلاء مدیریت و برنامهریزی در بازاریابی و شناسایی سلیقۀ مصرفکنندگان خارجی، عدم آشنایی دقیق با تقاضای بازارهای هدف و عدم حضور و مشارکت گسترده در نمایشگاههای بینالمللی فرش دستباف، از عوامل اصلی ناآشنایی با بازار کنونی است.»
تبلیغات سنتی
مؤلف مجموعۀ هشت جلدی «دایرةالمعارف دستبافتۀ عشایری و روستایی شهر جهانی سیرجان»، میگوید: «متأسفانه بازاریابی فرش در ایران و استان کرمان به صورت علمی دنبال نمیشود و هنوز جنبۀ سنتی دارد.
فرش دستباف در بازار امروز، نیازمند تبلیغات غیرسنتی است تا بتواند جایگاه والای خود را حفظ کند. این کار، نیازمند هماهنگی در کلیۀ ابعاد تبلیغاتی بهویژه توجه به نیازها و حساسیتهای مشتریان، گروههای خریدار و همچنین بهرهگیری از شیوههای نوین مبادله است.»
بیتوجهی به فعالان فرش
سیستانی در ادامۀ اظهاراتش به فقدان حمایتهای مالی و معنوی کافی از بافندگان، تجار و تولیدکنندگان فرش دستباف استان کرمان اشاره کرده و ادامه میدهد: «پایین بودن دستمزد بافندگان و بیمه نبودن اکثریت دستاندرکاران تولید فرش، از مهمترین معضلات هستند. رفع این مشکلات، نیازمند ثبات در قوانین موجود و اعطای جوایز تشویقی برای ترغیب و حمایت از تولیدکنندگان این صنعت است.»
این پژوهشگر در ادامه با تأکید بر آن که سرمایهگذاری در آموزش هدفمند بافندگان و دارندگان کارگاههای بافندگی و بازرگانان فرش در استان کرمان با هدف افزایش توان رقابت در فرآیندهای تولید و تجارت فرش، یکی از اقدامات ضروری است، میگوید: «آموزشهایی در زمینۀ تأمین مواد اولیه، عملیات قبل از تولید مانند پشمشویی، پشمریسی، ریسندگی، رنگرزی و دارکشی، و نیز عملیات بعد از تولید، شامل قالیشویی، مرمت، روگیری و... در بهبود فروش و صادرات فرش استان کرمان اثرگذار است. همچنین سرمایهگذاری برای تقویت مهارت شاغلان این عرصه و ایجاد انگیزه و شغل برای آنها و ورود نسل جوان علاقهمند و خلاق و باانگیزه به این عرصه از دیگر پیشنهادهایی است که میتواند به بهبود وضعیت فعلی فرش کرمان کمک کند.»
دشواری فروش در داخل
هِرَوی، یکی از فعالان فرش کرمان نیز با تأکید بر اینکه تولید باید به فراخور نیاز امروز بازار باشد، میگوید: «ما از دنیا دور افتادهایم و سلیقۀ دنیا را نمیشناسیم. فکر میکنید اگر الان تحریمها برداشته شود کسی آن طرف مرز، دلار در دست ایستاده تا از ما فرش بخرد؟ اینطور نیست! ما سلیقۀ بازار دنیا را گم کردهایم.»
او ادامه میدهد: «پاسخ برخی از مسئولان صنایع دستی به مشکلات موجود این است که اکنون مسائلی در کشور وجود دارد که از صادرات فرش مهمتر است. ما هم میگوییم بسیار خوب، ما از صادرات چشم میپوشیم و میخواهیم در داخل فرش بفروشیم. برای فروش فرش در داخل کشور چه انگیزهای ایجاد شده است؟»
او با انتقاد از قیمتی که در شبکههای اجتماعی دربارۀ فرش دستباف اهدایی باشگاه پرسپولیس به کریستیانو رونالدو، بازیکن پرتغالی تیم عربستانی اعلام شد، این پرسش را مطرح میکند که چرا با اعلام چنین قیمتهایی مردم را از خرید فرش دستباف میترسانند؟
هروی توضیح میدهد: «فرشی به یک ورزشکار دادهاند و میگویند قیمت آن چهار میلیارد تومان است. از فعالان فرش میپرسم: شما را به خدا بگویید آیا آن فرش چنین قیمتی داشت؟ اعلام قیمتهای دروغین سبب میشود کسی جرأت نکند به سمت فرش دستباف بیاید. این دروغها دربارۀ فرش چیست که به خورد مردم میدهند؟»
افت صادرات
درحالیکه در سال 1374، ارزش صادرات فرش ایران یک میلیارد و 740 میلیون دلار، معادل 40 درصد صادرات غیرنفتی بود، در حال حاضر این رقم تنها حدود 50 میلیون دلار است.
خبرگزاری تسنیم به نقل از مدیرعامل اتحادیۀ تعاونیهای فرش دستباف کشور، با بیان اینکه قیمت مواد اولیه طی چند سال اخیر به شدت بالا رفته، میگوید: «در صنعت فرش در رقابت با کشورهای دیگر هستیم. کشورهای دیگر اگر ده سال گذشته فرشی را با مبلغی مشخص تولید میکردند، اکنون نیز تقریبا با همان قیمت تولید میکنند، اما در کشور ما به دلیل رشد تورم سالانه، هزینۀ تولید برای تولیدکنندگان بسیار افزایش یافته است.
90 درصد فرش دستباف ایران، صادراتی است که به دلیل بیتوجهی و حمایت نکردن دولت از آن، صادرات فرش دستباف از 500 میلیون دلار در سال، طی ده سال گذشته به 50 میلیون دلار در سال رسیده است. این در حالی است که صادرات فرش دستباف در بدترین شرایط تحریمی، کمتر از 500 میلیون دلار نبود و به یک میلیارد تا یک میلیارد و 200 میلیون دلار هم میرسید.»
