بهرام امیراحمدیان: یکی از نتایج کلیدی جنگ دوم قره باغ(2020)، تغییر در توازن قدرت منطقه ای بود، زیرا روسیه و ترکیه نفوذ خود را در منطقه به صورت گسترده‌تری افزایش داده اند. 

منافع اصلی روسیه در قفقاز جنوبی این بود که بازیگر نظامی و امنیتی منطقه ای غالب باقی بماند و بازیگران دیگر، به ویژه ایالات متحده، ناتو و اتحادیه اروپا را از منطقه خارج کند.

ولی تحولاتی ناگهانی موجب شد که نیروهای «حافظ صلح» روسیه مستقر در قره باغ غافل گیر شوند و نتوانند به وظیفه خود در پاسداری از قلمرو ارمنی نشین تعهد شده اقدام کنند.

در این میان جمهوری اسلامی ایران با اتخاذ موضعی سازش ناپذیر، مخالف هر نوع تغییر در مرزهای سیاسی شناخته شده بین المللی است و برای دفاع از مرزهای خود و همکاری با ارمنستان در بهره برداری از مسیر ارتباطی زمینی با اروپا، آمادگی نظامی کامل دارد. پیروزی جمهوری آذربایجان در سال 2020 محور باکو-آنکارا را تقویت کرده است و به ترکیه فرصت داده تا منافع اقتصادی و سیاست انرژی خود را در منطقه دریای خزر و اوراسیا ادامه دهد.

در بند 5 موافقتنامه آتش بس نوشته شده توسط پوتین، دالانی به نام «لاچین» برای ارتباط ارامنه قره باغ با ارمنستان و در بند 9 کریدوری برای امکان ارتباط دو بخش از هم جدای جمهوری آذربایجان(نخجوان در غرب ارمنستان) با خاک اصلی جمهوری آذربایجان (در شرق ارمنستان) پیش بینی شده بود.

دالان لاچین تحت نظارت نیروهای پاسدار صلح روسی نتوانست این ارتباط را برقرار کند و جمهوری آذربایجان به بهانه هایی مانع از عملی شدن آن شد که در نهایت تنگناهای بسیاری برای 120 هزار ارمنی ساکن در قره باغ(تحت حفاظت نیروهای پاسدار صلح روسی) پدید آورد و ارامنه ساکن، از ترس خشونت آذری ها ناگزیر همگی خانه و کاشانه آبا و اجدادی خود را ترک و به ارمنستان مهاجرت کردند که موضوعی باشد برای ادامه تنش در بازگشت ساکنان اصلی به منطقه. جمهوری آذربایجان و ترکیه بدون در نظر گرفتن تعریف حقوقی و بین المللی کریدور، آن را در مالکیت خود در نظر گرفته و بر عملی کردن آن (حتی به زور)اصرار می ورزند. آنها این مسیر را برای یکپارچگی جهان ترک از آناتولی در غرب تا ترکستان چین در شرق، «کریدور اوراسیا» می نامند. 

حال آنکه بهره برداری از این مسیر اگر هم عملی شود، مزیتی برای راههای موجود در منطقه در دالان قفقاز (راه آهن و جاده) و خط آهن قارص-تفلیس-باکو ندارد که با میلیاردها دلار سرمایه گذاری در حال بهره برداری است.

علاوه بر این، اظهارات رئیس جمهوری علی اف که گفت :«زنگه زور غربی سرزمین تاریخی ماست» نشان دهنده ادعای احتمالی ارضی جمهوری آذربایجان به قلمرو ارمنستان، حداقل برای اهداف مذاکره است. این کریدور که در امتداد مرز با ایران در استان سیونیک ارمنستان واقع شده است، می تواند به جای فرصتی برای تجارت و ترانزیت بین ارمنستان و ایران، به یک مشکل تبدیل شود.

 اکنون که روسیه به سبب درگیر کردن نیروهای خود در اوکراین، نتوانسته به وظایف تعیین شده در مفاد موافقتنامه آتش بس در نگهداری و محافظت از ارامنه قره باغ و دالان لاچین عمل کند و عملا قره باغ به تصرف جمهوری آذربایجان در آمده و در آن ساکن ارمنی وجود ندارد، موضوع کریدور زنگه زور نیز از معادله خارج شده و مفاد آتش بس موضوعیتی ندارد.

روابط ارمنستان با روسیه در ماه‌های اخیر با تنش‌هایی همراه بوده است. ایروان از مسکو به دلیل آنچه عدم پایبندی به تعهداتش در قبال قره‌باغ می‌داند، انتقاد کرده است. ارمنستان معتقد است کوتاهی روسیه در اجرای تعهداتش باعث شده نیروهای جمهوری آذربایجان به خود اجازه دهند به قره‌باغ کوهستانی حمله و این منطقه را اشغال کنند.نخست وزیرارمنستان اعلام کرد که ارمنستان دیگرنمی‌تواندبه مسکوبه عنوان ضامن امنیت خود تکیه کند.

ارمنستان در رزمایشی موسوم به «متحد عقاب ۲۰۲۳»با هدف «افزایش سطح همکاری» از روز ۱۱تا ۲۰سپتامبر با شرکت نیروهای آمریکایی دریک پایگاه نظامی درارمنستان برگزارکرده است. از طرفی،قانونگذاران پارلمان اوکراین با ۶۰رای موافق در برابر ۲۲رای منفی به تصویب اساسنامه رم رای دادند. با وجود عصبانیت روسیه از این مصوبه و تهدید ارمنستان به اتخاذ محدودیت‌ها در روابط، مقامات ارمنستان استدلال کرده‌اند که این اقدام هیچ ربطی به روسیه ندارد و این کار به دلیل تجاوز جمهوری آذربایجان به این کشور انجام شده است.

برخی مقامات ارمنستان مسکو را دیگر متحدی قابل اعتماد نمی‌دانند. همچنین دولت ارمنستان احساس نمی‌کند که می‌تواند برای حفظ امنیت منطقه، به سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه تکیه کند.

برای اتحادیه اروپا و ایالات متحده، جنگ دوم قره باغ و توافقنامه آتش بس در اواخر سال 2020 نشان دهنده شکست چشمگیر تلاش های مختلف آنها برای کمک به ثبات، اعتماد سازی و حل منازعات بود. قالب گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا چارچوب اصلی چند جانبه برای مذاکرات مربوط به جنگ اول قره باغ از سال 1992 بوده است.

از طریق روسای مشترک این گروه، فرانسه، روسیه و ایالات متحده، دو قدرت بزرگ غربی درگیر میانجیگری این مناقشه بوده اند.نه اتحادیه اروپا و نه آمریکا هیچ نقشی در مذاکرات آتش بس بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال 2020 نداشتند. در نتیجه بی عملی آنها، اتحادیه اروپا و ایالات متحده به طور موثر از روند حل منازعات خارج شده اند و نقش سازمان امنیت و همکاری اروپا را تضعیف کرده اند .