سجاد تبریزی خبرنگار اطلاعات در گزارشی درباره مسجد معیرالممالک نوشت: بسیاری از محلات شهر تهران، حول مساجد و مراکز عمومی شکل گرفتند، از جمله سنگلج. در این محله که در غرب تهران قدیم واقع شده، دو خاندان بزرگ معیرالممالک و مستوفی‎الممالک با ساخت مراکز عمومی مثل مسجد، مدرسه، سقاخانه، زورخانه، بازارچه، آب‎انبار و حمام عامل رونق منطقه شدند. 

مسجد- مدرسه معیرالممالک که توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک وقف شد، یکی از بهترین نمونه‌هاست که شکل‌گیری شهر در دوره اسلامی را نشان می‌دهد؛ مجموعه‌ای بزرگ که همه نیازهای عمومی بخشی از محله سنگلج را تأمین می‌کرد. 

به جز خود مسجد، آب‎انبار محل رجوع روزانه مردم بود، حمام و سقاخانه نیز هم به دلیل زیبایی و هم به خاطر نزدیکی، اقبال عمومی داشت و زورخانه و مدرسه هم جایی برای آموختن ادب و تحصیل علم در این منطقه از تهران بود.

اما امروزه از کارکرد اصلی این مجموعه هیچ خبری نیست، کارکردی که مرکز و منشاء هویت محلی و حافظ سنت‌های دیرینه است. درهای مسجد به طور کلی بسته شده و پس از مراجعه و درخواست‌های مکرر، در یکی دو ماه اخیر، صرفا هنگام اذان ظهر به مدت 15 دقیقه یکی از درهای مسجد باز می‌شود. 

اسفناک‌تر از جدا شدن کانون هویتی محله از مردم، تخریب رواق‌های زیبای حیاط مسجد است. روزنامه اطلاعات در دهم اردیبهشت امسال در گزارشی نسبت به تخریب این رواق‌ها هشدار داده بود، هشداری که مورد توجه مسئولان قرار نگرفت و امروزه به جز نشانه‌هایی دردناک از ستون‌های سنگی آن که با حیاط همسطح شده، چیزی باقی نمانده است.

منبر آقای فلسفی

مسجد معیرالممالک، هم به دلیل وسعت و معماری زیبا و هم به خاطر قرار گرفتن در مرکز شهر، محوریت داشت، به طوری که وعاظ مشهوری همچون حجت‎الاسلام فلسفی در آن روی منبر می‌رفتند.

حاج عباس خلیلی، کاسب قدیمی محله سنگلج می‌گوید: اهل محل هم برای نماز ظهر و هم برای نماز مغرب و عشا به این مسجد می‌رفتند و همیشه شلوغ بود؛ مسجد مشهوری بود که آقای فلسفی در آن روی منبر می‌رفت و سخنرانی می‌کرد. مسجدی بود که همیشه در آن جمعیت موج می‌زد. اما حالا چندسالی است که در مسجد را بسته‌اند و نمی‌گذارند رفت‌وآمد شود. کسبه و مردم محله ناراضی هستند و برای نماز به مسجد امامزاده نصرالدین می‌روند. 

مراسم محرم و صفر

مراسم مذهبی به‌ویژه محرم و صفر در مسجد معیرالممالک به دلیل محوریت محله سنگلج، همیشه با شکوه بیشتری برگزار می‌شد.

حاج حمیدرضا خاتم‌ساز، از سکنه قدیمی سنگلج با اشاره به این موضوع توضیح می‌دهد: محرم و ماه صفر همیشه اینجا روضه بود. مسجد صفایی داشت. الان برای نماز خواندن هم در مسجد را باز نمی‌کنند. قبلا تا آخر صفر هیأت‌ها رفت‌وآمد می‌کردند. اینجا غذا طبخ می‌شد و به دست نیازمندان می‌رسید. تغییرات زیادی ایجاد کردند، گوشه‌ مسجد را انباری کرده و اجاره داده‌اند.  

خاتم‌ساز تأکید می‌کند: این محله مؤمن‌نشین است، همه ساکنانش قدیمی و اهل نماز و روزه هستند، ولی در مسجد را بسته‌اند و اجازه نمی‌دهند مراسم برگزار شود، همه اهالی محله ناراضی هستند. 

محلی برای اوقات فراغت

همان‌طور که اشاره شد، مسجد معیر در نقش مرکز محله سنگلج، محلی برای تجمع عمومی بود، مسجدی که به اهالی محله هویت می‌داد. 

مهدی گوهری، عضو مؤسس انجمن سنگلج و از ساکنان این محله می‌گوید: مسجد معیرالممالک روزگاری محل تردد اهالی اینجا بود، اما حالا این ارتباط قطع و به نظر می‌آید ملک خصوصی شده است. 

به جز فریضه نماز و مراسم مذهبی، اینجا حمام و سرویس بهداشتی داشت که توسط کسبه محله مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

وی می‌افزاید: تا حدود دو دهه پیش، تابستان‌ها مسجد محل تجمع بچه‌های محله بود؛ جمع می‌شدند و بازی می‌کردند. خانواده‌ها هم خیالشان راحت بود که آنها در یک فضای امن اوقات فراغت خود را می‌گذرانند و همان لحظات، همان حس‌های خوب باعث می‌شد بچه‌ها خاطره خوبی با یکی از نمادهای بزرگ محله خودشان داشته باشند. امیدواریم باز هم این مسجد به محله بازگردد.

این مسجد آن مسجد نیست!

امروزه از آن همه جنب‌وجوش، رفت‌وآمد و مراسم خبری نیست، مسجد معیرالممالک دیواری است بلند که وقتی از آن فاصله بگیریم، گنبد و گلدسته‌هایی دیده می‌شود؛ همین!

عباس یوسفی، از اهالی قدیمی سنگلج می‌گوید: من 85 سال دارم. این مسجد 145 سال پیش توسط معیرالممالک ساخته شد. محرم‌ها برنامه داشت، ناهار و شام می‌دادند. کسبه محله هم از این مسجد استفاده می‌کردند، صبح تا شب در مسجد باز بود. این محل مشکل آب داشت و آب‌انبار مسجد به قدری بزرگ بود که برای مصرف دو سال ساکنان محله در آن آب وجود داشت. مردم اینجا می‌آمدند و استفاده می‌کردند. 

وی می‌افزاید: این مسجد دیگر آن مسجد سابق نیست، انحصاری شده است. اصلا نباید در مسجد بسته باشد، نمی‌فهمم یعنی چه؟ چنین چیزی نداشتیم. 

مرکز محله 

مسجد- مدرسه معیرالممالک به همراه آب‌انبار، حمام، زورخانه و سقاخانه، مجموعه‌ای است که توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک، خزانه‌دار و داماد ناصرالدین شاه قاجار احداث و وقف شد؛ مسجدی که مرکز محله سنگلج بود. 

دکتر محمدمهدی کلانتری، معمار و پژوهشگر بافت‌های تاریخی با بیان مقدمه بالا می‌گوید: این مجموعه از چهار سمت توسط چهار کوچه از بافت مسکونی جدا شده و همجواری‌ها ی آن به فاصله یک کوچه است. اینجا دهه‌ها به عنوان یک مرکز محله نقش ایفا می‌کرد، در آن نمازهای جماعت برگزار می‌شد و محلی برای رجوع مردم بود. با این حال، چند وقتی است که درهای آن بسته شده و حتی اجازه نماز خواندن به صورت کامل به مردم محلی  داده نمی‌شود. 

وی می‌افزاید: در این محل یک زورخانه هم وجود داشت و سقاخانه‌ای هم بود که به طور کامل تخریب شده است. تمام این فضاها از سقاخانه، زورخانه، حمام و... اینها کارکرد اجتماعی این مسجد- مدرسه بود. در واقع این مجموعه به جز کالبد تاریخی، کارکرد اجتماعی برای مردم محله داشت. متأسفانه این موقوفه کل کارکرد اجتماعی خود را از دست داده و درهای آن به روی مردم بسته شده است. 

حتی اجازه نماز خواندن و تجدید وضو در آن داده نمی‌شود. قرار است چه اتفاقی بیفتد؟ کسی که اینجا را ساخته و وقف کرده برای مردم محله و مردم تهران این کار را کرده است، اگر قرار باشد مردم هیچ استفاده‌ای از این مجموعه نداشته باشند، باید به مدیریتی که بر این موقوفه می‌شود، نقد وارد کرد.

تخریب‌ها

آنچه از تغییرات صورت‌گرفته در مسجد تاریخی معیرالممالک می‌دانیم، تغییراتی است که از بیرون به چشم می‌آید. دکتر کلانتری توضیح می‌دهد: مجموعه‌ای از تخریب‌ها در حال وقوع است. به جز تخریب، تغییراتی هم ایجاد شده، ازجمله نصب در آهنی که در نقشه اصلی وجود ندارد و شاید به منظور عبور و مرور اتومبیل باشد. الحاقاتی که در این سال‌ها شده، فضای اصلی را مخدوش کرده و از آن مهمتر این که واقعا معلوم نیست چرا این اتفاق افتاده است.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: این مسجد-  مدرسه در سال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یک اثر ثبتی است. وقتی اثری ثبت شد، هرگونه تخریب بخشی از آن یا تمام آن جرم محسوب می‌شود و مطابق قانون مجازات اسلامی، برای آن محکومیت زندان درنظر گرفته شده است. با این حال، اینجا بخش‌هایی از بنا به اسم مرمت، تخریب تعمدی شده و مهمترین آنها رواق‌هایی است که دو سمت حیاط وجود داشت و حالا با خاک یکسان شده است، رواق‌هایی با ستون‌های سنگی ارزشمند و طاق‌های آجری. 

دکتر کلانتری در پایان گفتگوی خود تأکید می‌کند: اگر قرار باشد هر ارگان و نهادی که بنای تاریخی در اختیار دارد، تخریب تعمدی کند، چیزی از میراث فرهنگی باقی نمی‌ماند.