اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: دهه‌هاست که از پایین بودن سرانه مطالعه در جامعه ایران سخن می‌رود. این موضوع آن‌چنان جدی شده است که حتی در ایام تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری دوره چهاردهم، دکتر مسعود پزشکیان در کنار مسائل کلان حوزه‌های سیاست داخلی و خارجی و اقتصاد به آن نیز اشاره و بر افزایش سرانه کتاب‌خوانی تأکید کرد.
نهادهای گوناگونی در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی وظیفه دارند که یکی از آن‌ها خانواده است. بسیاری بر این باورند که در خانواده‌هایی که پدر و مادر اهل کتاب باشند، فرزندان نیز مطالعه را در عادات خود جای می‌دهند و کتاب‌خوانانی جدی می‌شوند.
تجربه شخصی یک نویسنده
مهدی محبی‌کرمانی، داستان‌نویس، پژوهشگر و روزنامه‌نگار می‌گوید که در تربیت سه فرزندش، آگاهانه به این موضوع توجه داشته است. او درباره روشی که برای کتاب‌خوان شدن فرزندانش به‌کار گرفته به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: من تنها می‌توانم از تجربه شخصی خودم و همسرم در این زمینه بگویم. این که بخواهم توصیه‌ای به دیگر پدر و مادرها داشته باشم کار شاقی است، چرا که هر خانواده، مسائل، مشکلات و سیستم تربیتی و برنامه‌ریزی خاص خود را دارد و اگر راهکارهایی در این زمینه وجود داشته باشد خود خانواده باید آن‌ها را کشف کند.
وی اظهار می‌کند: من و همسرم چند نکته را آگاهانه رعایت می‌کردیم. یکی این که وقتی قرار بود هدیه‌ای به بچه‌ها بدهیم به مقتضای سن آن‌ها کتاب انتخاب می‌کردیم. در انتخاب کتاب هم وسواس به‌خرج می‌دادیم. دیگر این که اغلب خانواده‌ها عادت دارند که دور و بر بچه‌ها اسباب‌بازی بریزند.
اگر اسباب‌بازی متناسب با سن کودک باشد خوب است اما ما در کنار اسباب‌بازی، تا می‌توانستیم اطراف فرزندانمان کتاب می‌ریختیم. کنار تخت هریک از بچه‌ها قفسه کوچکی از کتاب می‌گذاشتیم و کتاب‌های کودک در آن جا می‌دادیم و در هر شرایطی، حتی وقتی فضای کمی برای سکونت داشتیم کتابخانه‌ای کوچک در دسترس فرزندان ما وجود داشت.
ارتباط مستمر و روزانه بچه‌ها با کتاب به صورت خودکار ذهن آن‌ها را به سمت مطالعه می‌کشد و ما این تجربه را درباره فرزندانمان داشتیم.
شرایط نابسامان اقتصادی
نویسنده مجموعه داستان «آهوانی» با اذعان به نقش خانواده‌ها در کتاب‌خوان شدن فرزندان توضیح می‌دهد: نگرانی همه ما از این است که میزان صرف وقت برای کتاب خواندن، شرم‌آور و بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است اما در این زمینه نباید آدرس غلط بدهیم. نباید خانواده‌ها را مقصر آن بدانیم.
در وضعیت اقتصادی کنونی، خانواده‌ها چقدر توان دارند که در سبد فرهنگی خود کتاب را هم داشته باشند؟ ببینید ناشران ما چطور یکی پس از دیگری ورشکسته می‌شوند. ببینید کتاب‌فروشی‌ها چطور یکی پس از دیگری تعطیل می‌شوند. چرا؟ چون مردم قدرت خرید کتاب و سایر مکتوبات را ندارند.
خانواده‌ها باید اول بتوانند شکم بچه‌های خود را سیر و نیازهای معیشتی و آموزشی آن‌ها را تأمین کنند که می بینیم بسیاری، در همین مرحله هم با مشکلات زیادی مواجهند.
این روزنامه‌نگار اظهار می‌کند: به نظر من باید سؤال را این‌طور مطرح کنیم که چرا جامعه ما از کتاب فاصله گرفته و چرا در سبد هزینه‌های ما کتاب جای ندارد؟ این مشکل فقط مربوط به کتاب نیست. شما روزنامه‌نگار هستید و می‌بینید که تیراژ روزنامه‌های ما به چه رقم پایینی رسیده است. مگر این‌ها تقصیر خانواده و سطح تربیت پدران و مادران است؟ خیر، این وضعیت محصول مدیریت غلط نظام فرهنگی و شرایط بسیار نابسامان اقتصادی است.
اگر شرایط اقتصادی سامان پیدا کند و مردم به حداقلی از رفاه آبرومند برسند مطمئن باشید سطح کتاب‌خوانی هم بالا می‌رود.
محبی‌کرمانی این سؤال را مطرح می‌کند: فرض کنید خانواده‌ای فرزندانش را اهل مطالعه بار بیاورد، وقتی توان خرید کتاب را ندارد چه باید بکند؟
تأثیر والدین
مهدیه سلطان‌شاهی، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی و مدیریت کتابخانه‌های عمومی می‌گوید: زمانی ثروت را در زمین‌های کشاورزی، تجهیزات مکانیکی و معادن و کارخانه‌ها و امثال آن می‌دانستند ولی حالا کشوری ثروتمند است که دانش و اطلاعات بیشتری دارد.
هم‌اکنون، رقابت بر سر دانش است و وقتی جامعه‌ای به سمت مطالعه و افزایش دانش روی بیاورد در این رقابت می‌تواند دست بالا را داشته باشد.
وی درباره نقش خانواده‌ها در افزایش سرانه مطالعه می گوید: پدر و مادر، اولین کسانی هستند که هر فردی پس از آن که چشم به دنیا باز می‌کند با آن‌ها روبه‌رو می‌شود. به همین ترتیب، نخستین آموزش‌ها را هم هر کودکی از والدین و خانواده کسب می‌کند. بنابراین خانواده‌ای که اهل مطالعه و آگاهی باشد قطعا فرزندان باسوادتر و در نتیجه موفق‌تری به جامعه می‌دهد.
ذهن کودکان سرشار از سؤال و کنجکاوی است و برای یافتن پاسخ، کدام منبع در دسترس‌تر و نزدیک‌تر از والدین آن‌هاست؟
وی با بیان این که والدین، اولین مرجعی هستند که کودک سؤالات خود را از آن‌ها می‌پرسد، می‌گوید: حالا به نظر شما پدر و مادری که اهل مطالعه باشند بهتر به این تقاضا پاسخ می‌دهند یا پدر و مادری که در عمرشان یک کتاب غیردرسی هم نخوانده‌اند؟
نقش مهم دولت
مدیر کتابخانه مرکزی کرمان در ادامه می‌گوید: با این که کشور ما فرهنگ غنی دارد و دانشمندان زیادی داشته‌ایم ولی پیشینیان ما چندان اهل مطالعه نبودند و خیلی به این مقوله اهمیت نمی‌دادند. در دنیای امروز نمی‌توان بدون مطالعه و کسب دانش و آگاهی به پیشرفت رسید، بنابراین پدران و مادران باید با درک دقیق از وضعیت جهان امروز، هم خود مطالعه کنند و هم بچه‌ها را به این کار عادت دهند. درست است که خانواده، نقش کلیدی در کتاب‌خوان کردن افراد جامعه دارد ولی نقش دولت را نباید از نظر دور بداریم.
سلطان‌شاهی با بیان این که دولت در هر حوزه‌ای از جمله کتاب و کتاب‌خوانی نقش اساسی دارد، ادامه می‌دهد: هم‌اکنون جامعه با مشکلات اقتصادی متعددی روبه‌روست و در بسیاری از خانواده‌ها، مطالعه به یک تفریح لوکس تبدیل شده است.
وقتی خانواده توان خرید کتاب را ندارد و پدر و مادر و حتی برخی فرزندان مجبورند اوقات فراغت خود را صرف کار کردن بکنند این که از خانواده انتظار داشته باشیم به فکر افزایش سرانه مطالعه باشد منطقی نیست. در این شرایط دولت باید دست به‌کار شود.
دولت می‌تواند با اختصاص بودجه و منابع کافی به حوزه کتاب و کتاب‌خوانی، وضعیت را تغییر دهد.
در حال حاضر قدرت خرید مردم بسیار پایین و کتاب هم گران است. دولت می‌تواند با برنامه‌ریزی درست، دسترسی افراد جامعه به کتاب را تسهیل کند.
وی با بیان این که کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی مادام‌العمر برای آموزش افراد جامعه هستند می‌افزاید: یکی از اقدامات دولت در حوزه افزایش سرانه مطالعه می‌تواند این باشد که به این نهادها بودجه کافی بدهد و فضاهای کتابخانه‌ای را از حالت سنتی خارج و آن را به‌روز کند.
نقش سیستم آموزشی
بعد از خانواده و دولت، نقش و وظیفه سیستم آموزشی و دانشگاهی ما در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی بسیار پررنگ است.
سلطان‌شاهی با بیان این مطلب می‌گوید: سیستم آموزشی ما باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی کند تا بچه‌ها از ابتدای دوران تحصیل با کتاب همنشین شوند.
در حال حاضر چنین وضعیتی را شاهد نیستیم. سیستم آموزشی ما بر اساس کتاب‌ها و منابع درسی و مطالعه دانش‌آموزان، محدود به همان کتاب‌های درسی است؛ در حالی که ما باید تمرکز را از تک‌کتابی برداریم و با هدایت بچه‌ها به سمت تحقیق و پژوهش، آن‌ها را با منابع متعدد اطلاعاتی ارتباط بدهیم.
وی اضافه می‌کند: البته منابع غیردرسی که سیستم آموزشی معرفی می‌کند باید هدفمند باشد و در آن، علائق افراد نیز مورد توجه قرار گیرد.
