ناهید حاجیلو - روزنامه اطلاعات| در روزگاری که هنوز زیست‌بوم طبیعی منطقه مغان، توان نفس کشیدن داشت و قربانی غرش دستاوردهای فناورانه نشده بود، این جانور دلربا دشت را جولانگاه خود قرار داده بود و مردمان ایلیاتی این کهن‌دیار که شجاعت و ازجان‌گذشتگی و میهن‌پرستی آنان در دفاع از سرزمین‌های مرزی ایران عزیز در برابر تجاوز بیگانه در تاریخ به ثبت رسیده است، آن را همچون نگینی در وسعت خاک مغان نگه داشته بودند.
آنان آهو را عزیز می‌داشتند و برایش ترانه‌هایی ساخته بودند که با لالایی مادران در گوش نوزادان و کودکان و با زمزمه عاشیق‌ها در طنین روح‌نواز سازهایشان می‌پیچید.
مردم دشت مغان با آهو زندگی می‌کردند و در برابر دگرگونی‌ها و خشم طبیعت، پناهش بودند تا آن‌که روزگار چرخید و نسل دگرگون شد و جمعیت جدید با عطش سیری‌ناپذیر از انواع خواسته‌های بجا و نابجا رشد کرد.
افزایش جمعیت در کنار ده‌ها نیاز اساسی، نیازمند تأمین خوراک و پوشاک و تزیینات هم بود، ازاین‌رو انسان، دستش را به نزدیک‌ترین و دردسترس‌ترین منابع موجود یعنی طبیعت دراز کرد و این‌چنین عرصه دشت، رفته‌رفته برای آهو تنگ و تنگ‌تر شد، چراگاهش زیر چرخ‌های تراکتورها رفت و آشیانه‌اش را توسعه افسارگسیخته برباد داد.
سلاح‌هایی که زمانی سینه دشمن متجاوز روس را می‌شکافت اینک به سمت آهو نشانه گرفته شده بود.
آهوی مغان از ناامنی و تعقیب با موتورسیکلت و گلوله‌هایی که به سویش می‌بارید، گریزی نداشت، این‌گونه بود که نفس‌نفس زد و در سال ۱۳۵۹ برای همیشه از نفس افتاد.
دیگر هیچ‌کس سراغی از آهو نمی‌گرفت، مگر آن چند پیرمرد و پیرزن ایل که شامگاهان چشم به راهش بودند تا همراه با گله گوسفندان و بزها به آغلی سرک بکشد و به کاه و یونجه گله ناخنک بزند! ولی افسوس که این انتظار بیهوده بود، آخر آهو را از خانه و کاشانه‌اش رانده و حیات را از او دریغ داشته بودند. چه می‌شد کرد؟
قصه‌ها به واقعیت می‌پیوندد
شاید آهو خود را قربانی کرد تا نام و مفهوم محیط زیست همچنان در گستره کشور بر زبان‌ها و جان‌ها جاری باشد و جوانانی پیدا شوند که با گذشت سی سال از انقراض آن، دوباره کمر همت ببندند و دل عروس قهرکرده دشت‌های مغان را به‌دست آورند و به خانه برگردانند.
بدین‌سان در نخستین سال‌های استان شدن اردبیل، جرقه این رویداد تاریخی زده شد و کارشناسان و محیط‌بانانِ مصمم و متعصب، دست‌به‌کار شدند.
اول بار می‌خواستند از کشور همسایه (جمهوری آذربایجان) چندین رأس آهو را به دشت مغان فرا بخوانند که توفیق نیافتند. سپس از دشت سِهرین استان زنجان بود که میهمان آمد و صاحب خانه شد؛ خانه‌ای به وسعت دل‌های غیورمردان و شیرزنان ایل شاهسون و به زلالی آب‌های خروشان آراز (ارس) و به عمق ایمان و باور محیط‌بانان و خادمان محیط زیست استان.
قشلاق علملو با بزرگواری و اقبال و استقبال بزرگمرد ایل شاهسون، مرحوم کهن‌پور که ۳۵ هکتار از چراگاه گوسفندانش را برای آهوان بخشیده بود، اولین میزبان غزال مغان شد و در این قشلاق بود که فوج‌فوج از طبیعت‌دوستان، می‌توانستند آهو را با چشم خود از نزدیک ببینند. واکنش‌ها بسیار دلنشین بود، شادی را به‌خوبی می‌شد بر چهره‌ها دید و اشک‌ها از سر شوق بر رخسارها می‌ریخت. کودکانی که تا چندی پیش، داستان‌هایی از جولان آهو در دشت مغان شنیده بودند، اینک آن‌ها را به چشم می‌دیدند. آری، آهو بار دیگر به مغان آمده بود تا این بار برای همیشه بماند. هنگام درنگ و نشستن نبود، باید میهمان را عزیز می‌داشتیم و خانه‌اش را صفا می‌بخشیدیم تا دوباره خانه را ترک نکند.
یک اقدام تاریخی
رامین جمشیدی، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست استان اردبیل درباره تلاش‌ها برای احیا و افزایش آهوی مغان می‌گوید: اولین گام، ایجاد منطقه حفاظت‌شده مغان بود که در سال ۱۳۹۰ با کوشش فراوان کارشناسان محیط زیست استان اردبیل برپا شد.
سال به سال، با تولد بره‌ها بر تعداد غزالان افزوده شد. نزدیک ۶۰ رأس شده بودند، اما انگار مشکلی پیش آمده بود: کَنه هجوم آورده و خون نوزادان را می‌مکید و نایی برای حیات باقی نمی‌گذاشت؛ چنان‌که بزرگ‌ترهای گله هم بسیار ضعیف و ناتوان شده بودند. باید چاره‌ای می‌اندیشیدیم و هرچه زودتر خطر را از آهوان دشت مغان دور می‌کردیم.
در هفته محیط زیست سال ۱۴۰۱، همه در تاب و تب نکوداشت این رویداد سالانه بودند که معاون وقت محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، طی بازدید از منطقه مغان، دستور رهاسازی آهوان را داد. چنین بود که در یک اقدام تاریخی، آهوی مغان در هجدهم تیرماه سال ۱۴۰۱ با نظارت کارشناسان حیات وحش، در زیستگاه خود رهاسازی شد. به این ترتیب، امید به زنده ماندن و افزایش دوباره جمیعت آهوان در دل‌های عاشقان محیط زیست، جوانه زد.
وی می‌افزاید: طرح احیای آهوی مغان به اذعان کارشناسان تنوع زیستی و حیات وحش، یکی از سه طرح موفق در زمینه احیای گونه‌های منقرض‌شده کشور قلمداد می‌شود؛ چنان‌که یک سال پس از رهاسازی، شاهد تولد پنج بره از هفت ماده آهو بودیم و همین‌طور زاد و ولد آهوان در دشت مغان در سال‌های بعد هم ادامه پیدا کرد که نوید موفقیت کامل این طرح و پیوند مجدد این گونه با زیستگاه طبیعی خود را می‌دهد.
گله‌ها اکنون در منطقه پایدار شده و خود را با شرایط سازگار کرده و به هر سو روانند. محیط زیست استان اردبیل با تکیه بر ظرفیت و حمایت مردمی و علاقه دیرین اهالی مغان، به مراقبت از آهوان رها در دشت مغان می‌پردازد. درواقع باید غیورمردان ایل شاهسون و مردم پاک و نجیب قشلاق‌های منطقه را حافظان واقعی آهو دانست.
از جمله اقدام‌های خودجوش مردم منطقه مغان، ایجاد و شکل‌گیری گروه‌های محلی برای حفاظت و پایش جمعیت آهو و ثبت تصاویر و گزارش وضعیت آهوان به محیط‌بانان و مسئولان منطقه است که می‌توان آن را حاصل دیدار و گفتگوی مستقیم و چهره‌به‌چهره با عشایر به‌ویژه ریش‌سفیدان، بزرگان طوایف و جوانان ایل شاهسون دانست.
امروز بر همگان واضح است که موفقیت طرح احیای آهوی مغان در سایه حمایت و مشارکت مردمی، تداوم خواهد داشت.
برنامه‌های آینده
حسن قاسم‌پور، مدیرکل محیط‌زیست استان اردبیل می‌گوید: در استان اردبیل، دو مرکز تکثیر در اسارت وجود دارد. در مرکز فندقلو پیش از سال ۱۴۰۱ مرال تکثیر و نگهداری می‌شد، اما ازآنجا که این گونه در معرض انقراض نیست، تصمیم گرفته شد که در محدوده هفت هکتاری آن، گوزن زرد که گونه‌ای در معرض انقراض است، نگهداری و تکثیر شود. مرکز دوم مربوط به آهوی دشت مغان است.
آهوان این منطقه، روزگاری در جمعیت‌های بالای هزار رأس در منطقه می‌زیستند، اما به‌دلیل توسعه کشاورزی، شکار بی‌رویه، تبدیل اراضی و تخریب زیستگاه در اوایل دهه ۱۳۵۰ به‌طور کلی از دشت مغان حذف شدند.
وی ادامه می‌دهد: طرح احیای آهوی دشت مغان، از طرح‌های برتر کشور محسوب می‌شود. پیش‌بینی می‌کنیم طی نیم قرن آینده، گله‌های چندصد رأسی آهوی مغان دوباره در این دشت دیده شوند. قرار است به‌زودی نقشه ژنتیک آهوان دشت مغان تهیه شود. اگر مشکلی پیش نیاید از جمعیت آهوان کشور آذربایجان نیز به‌دلیل قرابت ژنتیکی، تعدادی به این منطقه افزوده می‌شوند.
به گفته معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی محیط زیست استان اردبیل، در شهریورماه ۱۴۰۲ در راستای تقویت جمعیت آهوان و دستیابی به یک جمعیت پویاتر و جلوگیری از بروز مجدد همخونی ناشی از درون‌آمیزی گله، پروژه انتقال آهو از سایت نگهداری و تکثیر شهرستان بیجار به مرحله اجرا گذاشته شد و تعداد بیست رأس آهو شامل دوازده ماده و هشت نر به منطقه حفاظت‌شده مغان، منتقل و به همنوعان خود در زیستگاه طبیعی ملحق شدند. در سال جاری هم بنا بر تصمیم گروه پستانداران دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست، مقرر شد سیزده رأس آهو از دشت سِهرین زنجان، زنده‌گیری شده و به دشت مغان انتقال یابند.
تأمین خودروی مناسب دشت‌پیمایی و گشت‌زنی ـ به‌ویژه در روزهای سرد و بارانی سال ـ برای محیط‌بانان منطقه، احداث پاسگاه محیط‌بانی در منطقه حفاظت‌شده مغان، رفع کمبود شدید محیط‌بان، تخصیص اعتبار به‌منظور استفاده از ظرفیت همیاران محلی و مشارکت نیروهای فصلی در زمینه قرق مناطق و بهره‌مندی هرچه بیشتر از ظرفیت مردم و جوامع محلی و جلب مشارکت بومیان منطقه، از اقدامات مهمی به شمار می‌رود که می‌تواند موفقیت این طرح را تضمین کند.
