سجاد تبریزی روزنامه اطلاعات| «استیو بایکو» و «نلسون ماندلا»، دوتن از مخالفان اصلی آپارتاید بودند. بایکو به حکومت سیاهان اعتقاد داشت، در حالی که ماندلا به حقوقی مساوی برای تمامی ‌اهالی آفریقای جنوبی معتقد بود.

نلسون ماندلا، رهبر آزادیخواه آفریقای جنوبی، شخصیتی نمادین علیه نژادپرستی است. او نه‌تنها الهام‌بخش آزادی و برابری در آفریقا بود، بلکه در تمام دنیا این جایگاه را به‌دست آورد. پس از مرگ وی، مراسمی ‌باشکوه برای به خاکسپاری او در آفریقای جنوبی برگزار شد، مراسمی‌ که هزاران نفر از سراسر دنیا در آن مشارکت داشتند تا همزمان با بزرگداشت یاد این رهبر بزرگ، مخالفت خود را با هرگونه نژادپرستی از جمله آپارتاید و نژادپرستی دولتی اعلام کنند.

میثم شاه‌بابایی، کارگردان و مستند ساز ایرانی از جمله کسانی بود که تلاش کرد به صورت مستقل در این مراسم مشارکت کند تا به این بهانه، مستندی از ماندلا بسازد اما سفر او به آفریقای جنوبی برای شرکت در مراسم تشییع، مسیر دیگری در پیش گرفت و ناخواسته فیلمی ‌مستند و داستانی از حاشیه این مراسم ساخته شد. فیلم مستند سینمایی «مراسم ویژه»، نتیجه این سفر بود که پس از سال‌ها، از امروز، سیزدهم آذرماه به اکران عمومی‌ درمی‌آید.

تاریخچه آپارتاید

دانستن معنا و تاریخچه آپارتاید، جایگاه و تأثیر مهم ماندلا را بیش از پیش نمایان می‌کند. آپارتاید، واژه‌ای به زبان هلندی است که به یکی از اشکال تبعیض نژادی اشاره می‌کند. این اصطلاح در واقع به سیاست تبعیضی که نژادپرستان کشور جمهوری آفریقای جنوبی علیه اکثریت سیاهپوست بومی ‌و بومیان آن کشور اعمال می‌کردند اطلاق می‌شد.

جداسازی نژادی در آفریقای جنوبی از سال ۱۹۴۸ تا ۱۹۹۴ انجام شد؛ در حالی که سفیدپوستان فقط ۱۴ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دادند. بر همین اساس، رژیم حاکم بر آفریقای جنوبی، رژیم آپارتاید خوانده می‌شد. در دوره آپارتاید در مناطقی که سیاهپوستان مجبور به اقامت در آن بودند و حق خروج از آن را نداشتند، حداقل امکانات زندگی نیز موجود نبود. 

کنگره ملی آفریقا با درخواست ایجاد جامعه آزاد چندقومی، جنگی علیه نظام آپارتاید به راه انداخت. طرفداران لغو آپارتاید، تظاهرات آرامی‌ در دو شهر «شپرویل» و «تسوتو» به راه انداختند که با مقاومت مخالفان روبه‌رو شد. راهپیمایان سیاه‌پوست شلاق خوردند و حتی در ۲۱ مارس ۱۹۶۰، حدود ۶۹ آفریقایی کشته شدند. دوتن از مخالفان اصلی آپارتاید، «استیو بایکو» و «نلسون ماندلا» بودند. بایکو به حکومت سیاهان اعتقاد داشت، در حالی که ماندلا به حقوقی مساوی برای تمامی ‌اهالی آفریقای جنوبی معتقد بود. 

در سال ۱۹۶۲، ماندلا دستگیر و به حبس ابد محکوم شد. او در سال ۱۹۹۰ در سن ۷۲ سالگی از زندان بیرون آمد و مبارزه برای حقوق انسانی اهالی آفریقای جنوبی را از سر گرفت. 

سرانجام رئیس‌جمهور وقت آفریقای جنوبی با او وارد مذاکره شد و یک سال بعد، با پیروزی کنگره ملی آفریقای جنوبی، ماندلا به ریاست‌جمهوری رسید و رژیم آپارتاید در مورد سیاهپوستان برای همیشه لغو شد.

چرا ماندلا؟

میثم شاه‌بابایی، کارگردان و مستندساز، از دوره نوجوانی به شخصیت ماندلا علاقه‌مند بود. وی می‌گوید: زمانی را به یاد می‌آوردم که آقای ماندلا از زندان آزاد شده بود و اخبار زیادی در موردش منتشر می‌شد، در مورد زندگی، مبارزه و دوران زندان او. این اخبار برای من که نوجوان بودم بسیار جذاب بود و با علاقه آن‌ها را دنبال می‌کردم. به‌خاطر دارم وقتی از زندان بیرون آمد، ولوله‌ای در دنیا ایجاد شد.  اخبار و اطلاعاتی که از زندگی او داشتم باعث شده بود همیشه او را دنبال ‌کنم. کتاب او را مطالعه کرده و فیلم‌هایی را که از زندگی او ساخته شده بود دیده بودم. در نتیجه در ناخودآگاهم موضوع ماندلا زنده بود. برای همین به محض آن‌که خبر فوت او را شنیدم، به ذهنم رسید مستندی از وداع مردمی‌ با او در آفریقای جنوبی بسازم.

وی می‌افزاید: پیش از مرگ ماندلا دوست داشتم از او و تأثیری که در جهان سیاست داشت مستندی تهیه کنم که متأسفانه به حیات او نرسیدم و نهایتا منجر شد به این‌که یک فیلم سینمایی مستند داستانی در حاشیه مراسم خاکسپاری ایشان بسازم.

سفر به آفریقای جنوبی

کارگردان فیلم «مراسم ویژه» به همراه فیلمبردار پس از شنیدن خبر فوت ماندلا به سرعت به آن کشور سفر کردند. شاه‌بابایی توضیح می‌دهد: به دلیل عجله‌ای که داشتیم، بدون هیچ هماهنگی با سفارت ایران و وزارت خارجه، وارد خاک آفریقای جنوبی شدیم. در واقع به اتفاق فیلمبردار، مسیر خودمان را پیش گرفتیم تا این‌که با یک چالش مواجه شدیم.

در اصل لازم بود پیش از سفر از طریق یک سایت، تقاضای حضور در مدیاسنتر را می‌دادیم؛ مرکزی که محل تجمع گروه‌های خبری و دوربین‌های بین‌المللی بود و با ثبت‌نام در آن، کارتی در اختیارمان قرار می‌گرفت که می‌توانستیم به اتفاق گروه‌ها عازم منطقه خاکسپاری شویم، ولی ما از این روند بی‌اطلاع بودیم. 

در نتیجه، چون هماهنگی صورت نگرفته بود و ما هم آگاهی نداشتیم، تنها با ویزایی که در پاسپورتمان وجود داشت، توانستیم از فرودگاه و بخش امنیت مراسم تقاضا کنیم که به مراسم برسیم.

شاه‌بابایی می‌افزاید: یک هواپیما حامل هیأت وزیران و مهمانان ویژه بود که من و فیلمبردار، سوار آن شدیم.

زمانی که به فرودگاه نزدیک محل خاکسپاری رسیدیم، با اسکورت مهمان ویژه و سران حاضر وارد مراسم شدیم،  اینجا بود که دردسرهایی پیش آمد.

دردسرهای یک مستند

عدم هماهنگی و سوار هواپیمای حامل سران کشورها شدن، شروع دردسرهای این فیلمساز ایرانی بود. شاه‌بابایی می‌گوید: پس از آن‌که همراه سران کشورها به محل خاکسپاری رسیدیم، با پلیس تأمین امنیت مراسم مواجه شدیم، در حالی که مقدار زیادی تصویر گرفته و آماده ورود پیکر ماندلا بودیم. 

پلیس دستگیرمان کرد و متأسفانه تمامی‌ اطلاعات روی دوربین را از بین برد و ما را با یک خودرو از مراسم اخراج کرد.

این فیلمساز ادامه می‌دهد: از اینجا چالش‌هایمان شروع شد که در واقع عاملی بود تا جهت فیلم تغییر کند. یعنی ماجرای دستگیری و اتفاقات بعدی، خود یک داستان جذاب شد و فیلم «مراسم ویژه» در واقع بازسازی اتفاقاتی است که برای من و فیلمبردار افتاد. وقتی از سفر بازگشتم، دوست عزیز و فقیدم آقای مرتضی پورصمدی که سال‌های سال، افتخار آشنایی و شاگردی وی را داشتم گفت می‌خواهد تصاویری از آفریقا ببیند. 

تعدادی از عکس‌ها را به صورت کاتالوگ دیجیتال تقدیم وی کردم. این اتفاق، تلنگر پیشنهادی بود از جانب آقای پورصمدی که عکس‌های مرتبط با مراسم آقای ماندلا را به صورت کتاب منتشر و بعد از آن به تهیه یک فیلم سینمایی فکر کنم. 

وی می‌افزاید: به هر حال ما بعد از یک سال و نیم توانستیم با یک تیم حرفه‌ای از ایران و تهیه‌کنندگی مشترک با آقای مهدی کریمی‌تفرشی به آفریقای جنوبی برگردیم و از زمان دستگیری تا پایان سفر را بازسازی کنیم. 

این بازسازی تبدیل به یک فیلم سینمایی ۷۶ دقیقه‌ای شد به نام «مراسم ویژه» که بعد از هشت سال، سیزدهم آذرماه به نوبت اکران رسید.

یادی از مرتضی پورصمدی

فیلم «مراسم ویژه»، آخرین فیلمی‌ است که از نگاه دقیق مرتضی ‌پورصمدی به روی پرده‌های سینما می‌رود. میثم شاه‌بابایی می‌گوید: حرف زدن در مورد آقای پورصمدی، کار ساده‌ای نیست. اولین ملاقات ما در سال ۱۳۷۷ بود و شانس همکاری مستقیم با وی از سال ۱۳۸۰ برایم اتفاق افتاد. از زمانی که افتخار این همکاری برایم ایجاد شد تا سال آخری که در قید حیات بود، نزدیک به ۱۲ پروژه را با وی فیلمبرداری کردم. فیلم ‌«مراسم ویژه» به گمانم آخرین فیلمی ‌است که از آقای مرتضی پورصمدی روی پرده سینما می‌رود.

کتاب ماندلا برای همیشه

مجموعه‌ای از عکس‌های شاه‌بابایی در سفر اولش به آفریقای جنوبی در کتابی با عنوان «ماندلا برای همیشه» منتشر شد؛ کتابی که سرنوشت عجیبی داشت. وی می‌گوید: این کتاب، خود داستان‌های زیادی داشت. جناب آقای دکتر محمدجواد ظریف و آقای سیدمحمد خاتمی، ‌مقدمه آن را نوشتند و مرحوم اکبر عالمی‌ که استاد همیشگی من بوده و خواهد بود نیز افتخار داد و مقدمه ای بر این کتاب نوشت.

وی می‌افزاید: چاپ کتاب، منشاء این ایده شد که برخی از عکس‌ها را در تاریخ ۱۸ جولای که روز جهانی نلسون ماندلا در تقویم سازمان ملل است، در پنج قاره به نمایش در بیاورم. این اتفاق در سال ۲۰۱۶ افتاد و نمایشگاه در دو شهر از استرالیا، تهران از آسیا ، فرانسه در اروپا، شهر پرتوریا در آفریقا و نهایتا در بورلی‌هیلز در کالیفرنیا از قاره آمریکا برگزار شد. 

بازخوردهایی که این نمایشگاه‌ها داشت، به دعوت من از طرف سازمان ملل به نیویورک انجامید و دقیقا ۳ ژانویه ۲۰۱۷ همزمان با شروع فعالیت آقای آنتونیو گوترش به عنوان دبیرکل سازمان ملل، نمایشگاه عکس‌ها به دست ایشان افتتاح شد.