زهره گردان - روزنامه اطلاعات: باغ ملی گیاه‌شناسی تهران را کمی جلو می‌رویم تا به تابلوی موزه پروانه‌ها و حشرات برسیم. چند ساختمان کنار یکدیگر واقع شده که ما را سرگردان می‌کند. روبه‌روی ساختمان‌ها هم درختانی با میوه‌های عجیب مثل پرتقال پشمی به رنگ سبز حواسمان را می‌دزدد، اما بعد از دقایقی، درختان و طبیعت زیبای باغ را به حال خود می‌گذاریم و از پله‌های باریک ساختمان دوم پایین می‌رویم و داخل می‌شویم.

ورودی موزه از سه سالن متقاطع تشکیل شده است. در سالن اول می‌توانید ویترین‌هایی از انواع پروانه‌های داخلی و خارجی را به نظاره بنشینید؛ پروانه‌های روزپرواز و شب‌پرواز از قاره‌های مختلف. با بازدید از این موزه شما بدون سفر به نقاط  مختلف جنگل‌های تروپیکال، اروپایی وآمریکایی، می‌توانید زیباترین وبزرگ‌ترین پروانه‌ها وحشرات اتاله‌شده دنیا را از نزدیک مشاهده کنید. اتاله کردن به فرآیند آماده‎سازی پروانه در حالتی گفته می‌شود که وقتی خشک شد، بتوان آن را در کلکسیون نگهداری کرد.

در کنار هر ویترین، توضیحات کاملی از هر گونه داخل ویترین نوشته شده است. پروانه‌های کوچک و بزرگ با آن رنگ‌های تیله‌ای سبز و سیاه، آبی و سیاه و کرم و قهوه‌ای، نگاهمان را مدت زمان زیادی خیره می‌کنند. 

رنگ‌ها مسحور کننده‌است. زیبایی بصری پروانه‌ها روح آدم را به بازی می‌گیرد. حضور در این موزه، ناخودآگاه مرا به خاطرات دوران کودکی‌ام می‌برد، آن زمان که بی‌دغدغه در دشت‌های شهرآباد(استان خراسان رضوی) به دنبال پروانه‌ها می‌دویدم تا وقتی روی گل‌ها نشستند، بال‌هایشان را بگیرم و آنان را از آنِ خود کنم، اما لحظاتی بعد دلم به حالشان می‌سوخت و در همان طبیعت رهایشان می‌کردم، ولی رنگ و شمایل این پروانه‌های خارجی با آن‌هایی که من دیده بودم، بسیار فرق می‌کرد.

نماد پروانه

پروانه‌ها، نماد زیبایی و تغییرات مثبت هستند. پروانه در میان هنرمندان و نویسندگان ایرانی، همیشه نماد مهر ، دوستی ، جانسپاری و از خود گذشتگی است.

 در بسیاری از اشعار  فارسی می‌خوانیم که پروانه به قدری دور شمع می‌گردد تا بسوزد و جانش را پای معشوق (نور شمع) بدهد. در ادبیات فارسی، پروانه با سوختن خود و فدا کردن جان شیرینش، ارزش و منزلت عشق را نشان می‌دهد.

در فرهنگ ژاپن نیز پروانه، نماد شادی و خوشبختی است، به طوری که در  گذشته، تازه‌عروس‌ها در مجلس عروسی خود چند پروانه زنده را به آسمان رها می‌کردند تا با این کار، شادی و خوشبختی زندگی زناشویی خود را تضمین کنند.بعد از اتمام تماشای پروانه‌ها به سمت راهروی دوم موزه می‌رویم که شامل انواع حشرات خشک‌شده از ایران و جهان است، گونه‌هایی از ملخ‌های شاخک‌کوتاه و شاخک‌بلند تا سنجاقک و سوسک‌ها که البته رنگ متالیک سوسک‌ها هم به زیبایی رنگ پروانه‌هاست. اینجا هم اطلاعات کاملی از حشرات در ویترین‌ها به نمایش درآمده است.

فلسفه ایجاد موزه

درباره مشخصات موزه با سمیرا فراهانی، مسئول موزه به گفتگو نشستیم. وی که دکترای تخصصی حشره‌شناسی دارد، می‌گوید: موزه حشرات باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با بیش از۳۵۰۰ نمونه حشره و پروانه، یکی از بزرگ‌ترین و جذاب‌ترین‌ موزه‌های ایران است. ما تنوع بالایی از گونه‌ها را در موزه‌ حشرات گردآوری کرده‌ایم. برخی نمونه‌ها در زمان تأسیس و با بررسی گونه‌های نمایشی در موزه های حشرات دنیا خریداری شدند، برخی را تبادل کردیم و برخی را هدیه گرفتیم. 

وی می‌افزاید: برتری این موزه نسبت به سایر موزه‌های حشرات ایران این است که همه نمونه‌ها، اسم علمی تأییدشده دارند و برای نمونه‌هایی که نام علمی مشخصی نداشتند با کمک متخصصان و کارشناسان، نام علمی شناسایی و برای عموم به نمایش گذاشته شده است. 

این موزه علاوه بر جاذبه‌های بصری، از نظر آموزشی و فرهنگ‌سازی هم کاربرد دارد و مکانی برای ارتقاء سطح آگاهی، دانش و فرهنگ محیط‌زیستی مردم  به خصوص کودکان و نوجوانان است تا با انواع حشرات سراسر دنیا و سودمندی‌های آنان برای طبیعت آشنا شوند. 

بسیاری از مدارس، دانش‌آموزان خود را برای بازدید و آشنایی بیشتر با درس علوم به اینجا می‌آورند. ما همچنین با اطلاعاتی که به بازدیدکنندگان می‌دهیم، باعث تغییر بینش ونگرش آنان نسبت به حشرات می‌شویم. به آن‌ها می‌گوییم که حشرات فقط آفت نیستند وبسیاری از آن‌ها نقش مهمی در کنترل بیولوژیکی دارند، به طور مثال وجود کفشدوزک‌ها در طبیعت بسیار مفید است، چون دشمن شته‌ها هستند و از آن‌ها تغذیه می‌کنند، بنابراین می‌توانند جمعیت شته‌ها را پایین نگه دارند. 

در واقع باید آگاه بود که همه حشرات مضر نیستند. بیش از یک میلیون گونه حشره در دنیا شناسایی شده است که فقط تعداد کمی از آن‌ها آفت محسوب می‌شوند و آن هم به دلیل دستکاری بشر در طبیعت اتفاق افتاده است. 

حشرات هر کدام نقشی در طبیعت ایفا می‌کنند، مثلا اگر در جنگل‌ها با درختان شاخه‌خشک روی زمین مواجه شدید، بدانید محل زندگی بعضی سوسک‌های پوسیده‌خواری است که این درختان را تجزیه می‌کنند و به محیط برمی‌گردانند یا مثلا در انتهای موزه، گال (خانه نوزادان زنبور  عسل)‌های مختلفی روی برگ‌های درختان بلوط مشاهده می‌کنید که توسط زنبورها ساخته می‌شوند و شکل های متنوعی دارند. این گال‌ها در صنعت چرم‌سازی و تولید رنگ هم استفاده می‌شود. 

نمونه دیگر، حشره گزانگبین است که روی ساقه‌ها تولید گز می‌کند. مثال ملموس‌تر، زنبور عسل است که مفیدترین حشره روی کره زمین محسوب می‌شود، نه به دلیل تولید عسل بلکه به دلیل گرده‌افشانی. متأسفانه دستکاری‌های بشر در طبیعت و سم‌پاشی‌های بی‌رویه (مخصوصا در کشت های زیر اشکوب جنگل‌ها) باعث طغیان آفت می‌شود؛ به طوری‌که علیه آفتی سم‌پاشی می‌کنیم ولی به دشمنان طبیعی یک آفت دیگر صدمه می‌زنیم، برای همین گفته می‌شود سموم، شمشیر دولبه هستند.

خانم فراهانی همچنین درباره دلیل تنوع ظاهری حشرات می‌گوید: گونه های حشرات مربوط به کشورهای آمریکای جنوبی و آسیای شرقی به دلیل شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب و تنوع بالای گیاهی نسبت به  گونه  های ایرانی معمولا بزرگ‌تر و از لحاظ رنگی جذاب‌تر هستند.

دندانپزشک عاشق

سمیرا فراهانی، متولی موزه می‌گوید: ما بازدیدکنندگانی از گروه‌های مختلف سنی و صنفی داریم. اگر برای بازدید از قبل هماهنگی‌های لازم صورت گیرد، راهنمای موزه درباره مجموعه توضیحات لازم را ارائه خواهد داد. 

هنرمندانی هم برای الگوگرفتن از رنگ بال پروانه‌ها و برخی سوسک‌های متالیک به موزه مراجعه می کنند و ساعت‌ها برای طرح زدن به نظاره این حشرات می‌نشینند، هنرمندانی که اغلب طراحی روی پارچه یا شیشه انجام می‌دهند. 

معمولا در زمان جشنواره‌های باغ گیاه شناسی، گروه‌هایی از بازنشستگان برای بازدید، مراجعه می‌کنند. بازدیدکننده‌ای که در ذهنم ماندگار شده است، دندانپزشکی بود که به دلیل علاقه به پروانه ها شش بار بلیت خریده و برای بازدید آمده و ساعت‌ها محو زیبایی این حشرات شده بود.

وی درباره این که اساسا فلسفه ایجاد چنین موزه‌ای در باغ گیاه‌شناسی چیست و چه سنخیتی بین باغ و موزه وجود دارد، می‌گوید: از سال ۱۳۷۰ طرح‌هایی در خصوص شناخت تنوع زیستی جنگل‌ها و مراتع کشور انجام و نمونه‌ها در موزه گردآوری شد. این گونه‌ها ارزش علمی و آموزشی زیادی برای دانشجویان و متخصصان این رشته دارد. در این بخش که شامل تعداد زیادی نمونه از راسته‌های مختلف حشرات است، امکان مراجعه متخصصان حشره‌شناس از سراسردنیا به منظور شناسایی و مقایسه نمونه‌ها نیز وجود دارد.

با توجه به بازگشایی بازدید باغ گیاهشناسی ملی ایران به روی عموم، در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ تصمیم بر آن شد که موزه‌ای از حشرات هم در باغ گیاه‌شناسی تهران تأسیس شود تا جنبه نمایشی برای عموم مردم داشته باشد.

این موزه درسال۱۳۹۷ توسط مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها ومراتع کشور افتتاح شده و همه‌روزه پذیرای بازدیدکنندگان به صورت فردی و گروهی است.

بعد از اتمام بازدید، از پله‌های ساختمان بالا می‌رویم و موزه و دنیای حشرات، هر دو را ترک می‌کنیم. می‌دانیم که جشنواره گل‌های داوودی تا پایان آذرماه در باغ گیاه‌شناسی برپاست. فرصت خوبی است که به میان دشت سراسر گل برویم و با تماشای آن همه زیبایی در فصل رنگارنگ پاییز، روحمان را جلا ‌دهیم.