اطلاعات نوشت: رفتار غیردوستانه حاکمیت افغانستان با منابع آبی ایران در شرق کشور ادامه دارد وعلاوه بر موضوع حل نشده پرداخت حقابه ایران از هیرمند وبهانه جویی های مداوم در برابر آن، اکنون تداوم احداث وبهره برداری از سدهای جدید افغانستان می رود که ماجرا را پیچیده تر کرده وچالشی برای منابع آب شرق کشور ایجاد نماید.
بخش مهمی از حیات جمعیتی وکشاورزی ایران دراستان های شرقی کشور مانند سیستان وبلوچستان به منابع آبی وابسته است که از افغانستان سرچشمه می گیرد واین چنین است که از گذشته دور تاکنون همواره دریافت حقابه ایران از افغانستان در دستور کار قرارداشته است.
معروفترین نمونه دراین خصوص، دریافت حقابه ایران از رود هیرمند است. هیرمند نامی اوستایی است واین رود از ولایت هلمند افغانستان روان شده و به دریاچهٔ هامون که دریاچه‌ای مشترک میان ایران و افغانستان است می‌ریزد. رود بزرگ هیرمند از رودهای پرآب افغانستان و آسیا به‌شمار می‌رود که سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آن جریان می‌یابد و طول آن ۱۱۰۰ کیلومتر است.
حقابهٔ ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رود هیرمند در منطقهٔ سیستان اشاره دارد که پس از کشمکش های فراوان سرانجام دراسفند ماه ۱۳۵۱ به امضای نخست وزیران دو کشورایران وافغانستان رسیدو در خرداد ماه ۱۳۵۲ مجالس قانون‌گذاری دو کشور آن را تصویب کردند.بااین حال، اسنادی که باید در این رابطه میان دوکشور مبادله می‌شد، به‌دلیل کودتای ۲۶تیر ماه سردار محمدداوود معطل شد و بالاخره در سال ۱۳۵۶ این اسناد نیز مبادله شد. مفاد این معاهده تا امروز به قوت خود باقی است. با عقد این معاهده وضعیت حقوقی حوزه رودخانه هیرمند میان دو کشور مشخص شده است. براساس این معاهده، حقابه ایران ۲۶ متر مکعب در ثانیه آن‌هم در سال‌های معمولی ونرمال آبی می‌باشدکه این معاهده، سال معمولی و نرمال آبی را نیز تعریف کرده است.
بااین حال، کشور افغانستان چه قبل ازامضای این معاهده وچه اکنون که سالها از امضای آن می گذرد وبا وجود کمک‌ها وحمایت های فراوان ودیرینه ایران از افغانستان ومردمش؛ من جمله نگهداری ومیهمان نوازی میلیون ها مهاجرقانونی وغیرقانونی افغان که سالانه هزاران میلیارد تومان هزینه روی دست مردم ایران می‌گذارد ومسایل متعدد فرهنگی، اجتماعی وامنیتی هم ایجاد کرده، به این معاهده پایبند نبوده ومشکلات متعددی را برای مردم سیستان که وابسته به آب وارده شده به رودخانه هامون هستند، ایجاد کرده و می کنند.
به عنوان نمونه ودر زمان حکومت محمدرضا پهلوی وپیش از امضای معاهده تقسیم آب هیرمند، شمار بندهایی که افغانستان روی آب هیرمند زد، رو به افزایش گذاشت: بند سراج، بند کز کشک، بند رودبار، بند مهرآباد، بند چهار برجه، بندکمال خان، بند قلعه فتح، بند خوابگاه و یکی دو بند دیگر. بدین ترتیب، آب هیرمند در ایران چنان کاهش چشمگیری یافت که تنها در سال ۱۳۲۶ به مرگ بیش از ۲۴۰۰ رأس گاو و کوچ گسترده اهالی سیستان انجامید.
متاسفانه این وضعیت هم اکنون نیز وجوددارد وحتی درمسیر بدتر شدن است. به گونه ای که با وجود برگزاری نشست دو روزه «کمیساران آب هیرمند» در تاریخ ۲۵ و ۲۶ بهمن ۱۴۰۲ با حضور نمایندگان ایران و افغانستان در شهر زابل ، هیچ نتیجه مثبتی که واجد پرداخت حقابه ایران از هیرمند باشد، حاصل نشده است.
در نشست یادشده ، نمایندگان ایران گزارشی درباره عدم دریافت حق‌آبه هیرمند در سال‌های اخیر و مشکلات فنی سازه‌ها وسدهای احداثی افغانستان در مسیر این رودخانه، به ویژه اصلاح سد کمال‌خان ارائه دادند.اما نمایندگان افغانستان عدم تامین حق‌آبه را به خشکسالی‌های شدید در کشور خود مرتبط دانستند. این نشست با وجود پافشاری نمایندگان ایران برای اتخاذ تصمیم‌های لازم برای رفع موانع و ارائه برنامه زمان‌بندی برای رهاسازی آب برای تأمین حق‌آبه، مانند نشست‌های سال‌های گذشته بدون نتیجه پایان یافت تاجایی که عدم جریان حق‌آبه رود هیرمند در سال‌های اخیر باعث خشکسالی و بروز مشکلات در استان سیستان و بلوچستان شده است.
بهره برداری از سد جدید و چالش حقابه ایران از هیررود
درهمین حال، ظاهرا خصومت طالبان با ایران در زمینه پرداخت حقابه هیرمند درحال گسترش به محدود شدن حقابه ایران از هریرود هم می باشد ، چرا که بابهره برداری قریب الوقوع از سد جدید پاشدان، علاوه بر استان سیستان وبلوچستان، این بار مناطقی از استان های خراسان در نوار شرقی کشور هم تحت تاثیر کم آبی ناشی از احداث این سد قرار خواهند گرفت.
دراین باره، وزارت انرژی وآب رژیم طالبان اخیرااعلام کرده که کار ساخت سد پاشدان دراستان هرات واحداثی روی هریرود ؛ که بخشی از مرزمشترک باایران را تشکیل می‌دهد، ۸۰ درصد پیشرفت کرده است.
دراطلاعیه این وزارتخانه آمده است: سدپاشدان ولایت هرات که یکی از پروژه‌های بزرگ وزارت انرژی وآب می‌باشد،اکنون در بخش های مختلف آن کار جریان دارد. ساخت این سد ۸۰ درصد پیش رفته وبخش های باقیمانده آن به زودی تکمیل وبه بهره برداری خواهد رسید.
براساس اطلاعات منتشره، سد پاشدان با ظرفیت ذخیره سازی ۴۵ میلیون مترمکعب آب ، قادر به آبیاری ۱۳ هزار هکتارزمین وتولید ۲ مگاوات برق است. این سد در ۱۸ کیلومتری شرق شهر هرات وشهرستان کرخ واقع شده وپس از سد سلما،دومین سد بزرگ آبی دراستان هرات است.
حکومت قبلی افغانستان پیش از این اعلام کرده بود که سد پاشدان با هزینه ای معادل ۱۱۷ میلیون دلار تا پایان سال ۲۰۲۱ تکمیل خواهدشد اما سقوط دولت افغانستان به دست طالبان باعث شد کار تکمیل این سد به تعویق بیفتد تا اینکه اردیبهشت ماه امسال،ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست وزیر طالبان به هرات سفرکرد تا کار ساخت این سد را از سربگیرد.
آب این سد از کوه بابا وکوتل سبزک در باغدیس تامین می شود؛ تا پیش از تکمیل این سد، آب آن از طریق رودخانه هریرود به ایران سرازیر می شد ولذا با بهره برداری قریب الوقوع از این سد، بخش دیگری از آب ورودی ازافغانستان به ایران در معرض خطر قرار می گیرد.
البته این سد،نخستین مورد از تصاحب حق آبه ایران توسط افغانستان طالبان نیست.
در خرداد ۱۳۹۵ و زمانی که دولت محمد اشرف غنی برسرکار بود، این دولت با همکاری هند سد سلما راافتتاح کرد که بااین امرجلوی سرازیر شدن بخش زیادی از آب رودخانه هریرود به ایران گرفته شد.
درنهایت، کارشناسان اقتصادی معتقدند همان طور که طالبان بخشی از واقعیت موجود در افغانستان است ، حق آبه ایران از هیرمند وهریرود هم بخشی از واقعیت حق آبه ایران از افغانستان است .
به زعم آنان، توافقی که در سال ۱۳۵۱ مابین حاکمیت وقت ایران و افغانستان درباره حقابه حاصل شد، یک توافق جامع و کامل نیست و با توجه به مشکلات آبی که اخیرا در سیستان حادتر شده و نیز تمامیت خواهی طرف افغانستانی در موضوع آب، بایستی در این توافق بازنگری جدی صورت گیرد.
کارشناسان معتقدند حکومت ها در افغانستان برای آب ارزش زیادی قائلند و به چشم یک قدرت و یک امتیاز به آن می نگرندو شاید همین دیدگاه سبب شده تا مذاکرات و کشمکش ها بر سر حقابه هیرمند وهریرود بین ایران و افغانستان بیش از ۱۰۰ سال است که به طول انجامیده است.
بااین وجود بروز تغییرات اقلیمی وافزایش خشکسالی درایران به ویژه نوار شرقی کشور که به طور طبیعی کم بارش هم هست، لزوم پایان مماشات با حاکمیت افغانستان و اقدام قاطع دولت ایران ؛ هم درباره دریافت حقابه معطل مانده ایران از هیرمند وهم جلوگیری از کاهش مدام حقابه اسران از هریرود ؛ درپی احداث سدهای جدید چون پاشدان راضروری می سازد.
