روفیا تیرگری خبرنگار اطلاعات نوشت: در کتابخانه مجلس، کتاب‌های چاپی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در واقع بخشی از میراث مکتوب کشور در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود.
کتابخانه مجلس شورای ملی، یکی از نخستین کتابخانه‌های مهم و مطرح کشور است، زیرا گنجینه‌های ارزشمندی در بخش‌های خطی، موزه، اسناد و منابع چاپی دارد. این کتابخانه در حال حاضر ۵۱۰ هزار عنوان کتاب چاپی، ۲۴ هزار عنوان کتاب خطی و بیش از ۴۱ هزار عنوان مجله و نشریه‌های ادواری و میلیون‌ها برگ سند دارد.این مرکز، نهادی با سابقه نزدیک به یک‌صد سال است که بخش مهمی از میراث ماندگار تمدن کهنسال و بزرگ ایران‌زمین را در خود جای داده است.
اولین کتابخانه رسمی کشور
دکتر احسان‌الله شکراللهی، مدیر انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی درباره تأسیس این کتابخانه و ویژگی‌های آن می‌گوید: کتابخانه مجلس، اولین کتابخانه رسمی کشور است که بعد از انقلاب مشروطه و تأسیس پارلمان در کشور تأسیس شد. هسته اولیه آن با اولین مجموعه‌های اهدایی از سوی نمایندگان و رؤسای مجلس از جمله احتشام‌السلطنه شکل گرفت و اولین رئیس کتابخانه، یوسف اعتصامی، پدر پروین اعتصامی بود. همزمان با افزایش تعداد کتاب‌های اهدایی، بناهای جدیدی هم برای کتابخانه در نظر گرفتند.
در سال ۱۳۴۲ بنای فعلی کتابخانه چسبیده به دیوار مدرسه سپهسالار ساخته شد و امروز هم در ضلع جنوبی مسجد سپهسالار، بنای جدیدتری در دست ساخت است. این کتابخانه، منابع فراوانی در موضوعات ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و علوم اسلامی دارد. نزدیک به یک میلیون نسخه کتاب و چند میلیون سند و اشیا موزه‌ای، منشورات سازمان ملل و دیگر منابع دیداری و شنیداری در این مرکز نگهداری می‌شود که می‌تواند پاسخگوی پژوهشگران در حوزه‌های مختلف ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و مطالعات پارلمانی باشد.
میراث مکتوب
مدیر انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی، در ادامه می‌افزاید: این کتابخانه از ۸ صبح تا ۵ بعدازظهر، پذیرای علاقه‌مندان است. پژوهشگران می‌توانند منابع موردنظرشان را در فضای کتابخانه مطالعه کنند، چرا که کتاب‌های این کتابخانه امانی نیست و فقط در محل کتابخانه می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. افزون بر آن پژوهشگران، حق ندارند هیچ کتابی (کتاب شخصی) را برای مطالعه به همراه بیاورند.
ما علاوه بر کتاب‌های چاپی، کتاب‌های خطی هم داریم؛ در واقع بخشی از میراث مکتوب کشور در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود. نسخ خطی در هیچ کجای عالم امانت داده نمی‌شوند، اما در کتابخانه مجلس، کتاب‌های چاپی هم براساس فلسفه‌ای که نمایندگان مجلس را از اولویت ویژه‌ای برخوردار می‌کند، به مراجعه‌کنندگان عادی امانت داده نمی‌شود، چرا که نمایندگان هر زمان به هر منبعی نیاز داشته باشند باید در دسترسشان باشد. براساس دیدگاه استاد عبدالحسین حائری، امانت دادن کتاب به مراجعین عمومی مساوی است با تعطیل کردن کتابخانه به اندازه آن کتاب‌هایی که به امانت رفته است.
لازم به ذکر است که پیش از انقلاب، درهای کتابخانه مجلس به روی مراجعه‌کنندگان عادی بسته بود و استفاده از آن به جز برای نمایندگان مجلس، امکان‌پذیر نبود. استفاده از منابع کتابخانه برای عموم بعد از انقلاب فراهم شد، به شرط آن‌که کتابی امانت داده نشود.
نسخه‌های خطی
دکتر شکراللهی در ارتباط با نسخه‌های خطی می‌گوید: انتشار تجربیات و دانش بشری پیش از صنعت چاپ از طریق نسخه‌های خطی بود. از ویژگی‌های نسخ خطی، منحصر به فرد بودن آن‌هاست، یعنی حتی اگر به ظاهر محتوای یکسانی داشته باشند -مثلا ۱۰۰۰ نسخه از غزلیات حافظ- با آن‌که متن ثابتی دارند، اما در واقع یکی نیستند. چون در استنساخ‌های متوالی، چه به لحاظ رسم‌المشقی و چه به لحاظ دقت در نگارش، اتفاقاتی می‌افتد که آن‌ها را از هم متفاوت می‌کند. مثلا نسخه‌ها جابه‌جا می‌شود که به «تصحیف» معروف است یا حرف‌ها جابه‌جا می‌شود که می‌گویند «تعریف» شده است.
گاهی هم سلیقه کاتب باعث می‌شود که یک کلمه به گونه‌ای دیگر نوشته شود، مثلا ممکن است به جای «مسلمان» بنویسد «سلمان» یا به جای «کشتی‌نشستگان» بنویسد «کشتی‌شکستگان». به این ترتیب ۱۰۰۰ نسخه غزلیات حافظ حتی اگر به لحاظ متنی نیز عین هم نوشته شوند، اما چون کاتبانشان متفاوت است کتابت هر نسخه با دیگری فرق دارد و این ویژگی‌ها هر یک از نسخه‌ها را منحصر به فرد می‌کند.
جایگاه نسخ خطی در تمدن بشری
مدیر انتشارات کتابخانه مجلس درباره ارزش نسخه‌های خطی می‌گوید: نسخ خطی در واقع مجموعه دستاوردهای یک تمدن است. مثلا دانشمندان ما روی مقوله نجوم فکر، مطالعه و بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که خورشید، دور زمین نمی‌گردد و این زمین است که به دور خورشید می‌گردد. پس در این مورد خاص، ما جایگاه ویژه‌تری در تاریخ علم پیدا می‌کنیم یا غربی‌ها در کتاب تاریخ علمشان نوشته‌اند که ویلیام هاروی، گردش خون را کشف کرده است، در صورتی که این دانشمندان ایرانی بودند که علی‌رغم مشقات و مشکلات تشریح بدن به دلیل حرمت مثله کردن بدن میت، به این نتیجه رسیدند که خون در بدن گردش دارد و جایگاه ما در تاریخ علم طب در رتبه برتری می‌نشیند. در علوم انسانی از جامعه‌شناسی تا فلسفه و روان‌شناسی و... جایگاه هر تمدنی را نسخه‌های خطی آن نشان می‌دهد، برای آن که دستمایه تألیف و تنظیم تاریخ علم، هنر و ادب آن سرزمین است.
بیاض در نسخه‌های خطی
دکتر شکراللهی در ارتباط با دستخطهای به‌جامانده از بزرگان ادب فارسی می‌گوید: دستخطی منسوب به حافظ موجود است ولی مطمئن نیستیم که واقعا متعلق به ایشان باشد اما از صائب تبریزی، دستخطی به یادگار مانده است. از بسیاری از شاعران و ادبای ما دست‌خط‌هایی باقی مانده است که به نسخه‌های بیاض معروفند. بیاض به نکته‌ای اطلاق می‌شود که نویسنده در کتاب خود در حد یک یا دو صفحه یا یک عبارت، با خط خودش می‌نویسد. به این ترتیب، از طریق بیاض‌ها به خطوط افراد مختلف و توانایی دسترسی داریم.
در واقع سه اصطلاح مختلف با واژه بیاض شناخته می‌شود، نخست نسخه‌ای که به «جُنگ» شهرت دارد، یعنی فردی مطالب افراد مختلف را جمع می‌کند و به خط خودش می‌نویسد. دوم پاکنویس یک اثر که در گلستان سعدی هم شاعر اشاراتی به آن دارد و می‌فرماید در عصر همان روز، اتفاق بیاض افتاد. اتفاق بیاض یعنی یک فصل از کتاب را همان روز نوشتم و پاکنویس کردم. معنی سوم بیاض به نسخه‌هایی اطلاق می‌شود که شیرازه‌بندی در عرض کتاب اتفاق می افتد، نه در طول کتاب. معمولا شیرازه کتاب‌ها در طول کتاب است اما در تعداد معدودی از کتاب‌ها شیرازه‌ها در عرض کتاب است که به کتاب‌های قطع بیاض معروف هستند.
تخریب و نابودی نسخ خطی
مدیر انتشارات کتابخانه مجلس درباره شرایط نگهداری کتاب‌های خطی می‌گوید: نسخ خطی، نباید در جریان هوای شدید، نور مستقیم خورشید، گرما و سرمای شدید (به خصوص گرمای شدید) و رطوبت بالا قرار بگیرند. علاوه بر آن، حشرات و آفات طبیعی هم می‌توانند آسیب‌های جبران ناپذیری برای این نسخ در پی داشته باشند.
افزون بر آن، انقلاب و جنگ هم به نسخ خطی آسیب می‌زند. زمان حمله اعراب بسیاری از نسخه‌های خطی که پیش از آن تاریخ وجود داشت از بین رفت یا مثلا در حمله مغولان، بسیاری از نسخ خطی ما آسیب دیدند. در دوره معاصر هم با حمله آمریکا به عراق، موزه عراق غارت شد و بسیاری از اشیای موزه‌ای از جمله نسخه‌های خطی به غارت رفت. انقلاب هم مانند جنگ، زمینه‌ساز آسیب دیدن نسخه‌های خطی است و این آسیب، علاوه بر نسخه‌های خطی، کتاب‌ها را هم شامل می‌شود. من کتابی را در همین کتابخانه خودمان سراغ دارم که انقلابیون پرشور اول انقلاب به آن شلیک کردند و جلد کتاب سوراخ شد یا مثلا تعداد زیادی از کتاب‌های موجود در خانه فرهنگ ایران در دهلی‌نو – که پنج سال سابقه کار در آنجا را دارم ـ فقط به دلیل این که مزین به مهر اهدایی خاندان پهلوی یا عکس محمدرضا شاه بود را در چاله ریختند و شعله‌ور کردند. کتاب‌ها و نسخ خطی از جمله آثاری هستند که در شرایط جنگی و انقلابی در امان نمی‌مانند.
