اسما پورزنگی‌آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: دانشگاه‌ها در نوک پیکان رویارویی با مخاطرات محیطی برای ارائه راه‌حل‌های سازگاری هستند، اما متأسفانه در ایران در هیچ‌ دانشگاهی به موضوع اقدامات اقلیمی و اقدامات اقلیمی محلی چندان پرداخته نشده است.

شکار فُک‌ها بیش از همیشه برای گونه‌ای از نهنگ‌های قاتل که در آب‌های یخی قطب جنوب زندگی می‌کنند، دشوار شده است.غذای روزانه نهنگ‌ها بر روی تکه‌هایی از یخ دریا یافت می‌شود اما با تغییر اقلیم و گرمایش زمین، یخ‌ها پیوسته در حال آب رفتن است. در نتیجه فک‌های کمتری به سطح آب می‌آیند و نهنگ‌ها گاهی تا 24 ساعت به جستجوی غذا می‌گذرانند، اما همچنان گرسنه می‌مانند. 

زندگی طوطی‌های شانه‌طلایی در دشت‌های سبز استرالیا هم به‌خاطر گرمایش زمین به خطر افتاده است. دشت‌ها و بوته‌زارهای محل زندگی این پرنده‌ها در برخی از ماه‌های سال آتش می‌گیرد. 

این آتش‌سوزی‌ها تا اندازه‌ای برای خودپالایی محیط لازم است اما طی سال‌های گذشته، آتش‌سوزی‌ها نامنظم شده و در فصل‌هایی رخ می‌دهد که جوجه‌های طوطی‌ها هنوز توان پرواز نیافته‌اند. گیر افتادن لانه این جوجه‌ها در میان شعله‌های سرکش آتش، صحنه دردناک پرتکراری است که زندگی این گونه هزارتایی از موجودات روی زمین را در آستانه انقراض قرار داده است. 

بارش‌های شدیدی که تحت تأثیر تغییر اقلیم رخ می‌دهد در برخی مناطق زمین از جمله شمال‌شرق آفریقا فرصت خوبی برای توسعه مزارع کشاورزی فراهم کرده، اما همزمان دسته‌های ملخ‌ها هم به‌واسطه تغییراتی که در وضعیت آب‌وهوا به وقوع پیوسته، بزرگ و بزرگ‌تر شده‌اند.

 کشاورزان در این مناطق باید هر سال با دسته‌های بزرگی از ملخ‌هایی مبارزه کنند که به جان مزارع و باغ‌های آن‌ها می‌افتند؛ ملخ‌هایی که یک دستة آن در هر روز به اندازة کل کشور آلمان غذا می‌خورد!

این‌ها تنها سه نمونه از تأثیرات تغییر اقلیم بر حیات چندمیلیون‌ساله زمین است. در جای‌جای سیاره، از کویر تا جنگل، از کوهستان تا اعماق دریا، از قطب شمال تا جنوب، گونه‌های گیاهی و جانوری با شرایط جدیدی روبه‌رو شده‌اند که برای آن آماده نبوده‌اند. به گفته دانشمندان، حیوانات و پرندگان و خزندگان و آبزیان و دیگر جانداران روی زمین برای سازگاری با شرایط جدیدی که تغییر اقلیم آن را به وجود آورده، به زمان زیادی نیاز دارند و شاید برخی از آن‌ها هرگز نتوانند راهی برای سازگاری بیابند.

در یک تعریف ساده، تغییر اقلیم را تغییر رفتار آب‌وهوایی در یک منطقه نسبت به رفتاری می‌دانند که در یک افق زمانی بلندمدت بر اساس اطلاعات مشاهده یا ثبت‌شده در آن منطقه موردانتظار است.

آسیب‌پذیری بالای جوامع انسانی در برابر تغییرات اقلیمی نیز بر همگان آشکار شده است. سیلاب‌ها و توفان‌های بی‌سابقه، موج‌های کُشنده گرما، سرمازدگی‌های بی‌هنگام و خشکسالی‌های غیرمنتظره در سال‌ها و دهه‌های گذشته، خسارات زیادی در جوامع انسانی برجای گذاشته است. 

رکوردشکنی گرما

عوامل دخیل در تغییرات اقلیمی در زمین همچنان کنترل‌نشده باقی مانده است. بر پایة اعلام نهادهای بین‌المللی مربوط به تغییر اقلیم، دمای هوا در آوریل سال 2023 در سطح جهان 1.58 درجه سانتی‌گراد بالاتر از میانگین تاریخی بوده و گرم‌ترین ماه آوریل تاریخ ثبت شده است!

دانشمندان درباره این شرایط و تهدید حیات در کره زمین به‌طور مکرر هشدار می‌دهند. در همین حال، بررسی‌های جهانی نشان داده است که قاره آسیا شتابان‌تر از میانگین جهانی درحال گرم شدن است. سازمان جهانی هواشناسی  (WMO) به‌صراحت اعلام کرد آسیا در سال ۲۰۲۳ میلادی، بیشترین بلایای مرتبط با تغییرات اقلیمی و بیشترین تلفات ناشی از این حوادث را از سر گذرانده است. 

بر پایه گزارش این سازمان، در سال گذشتة میلادی، 79 مورد از بلایای طبیعی در قارة آسیا رخ داده است که توفان و سیل 80 درصد از این حوادث را تشکیل می‌دهد. بیش از دو هزار تن در این فجایع جان خود را از دست داده‌اند.

راهبردهای بلندمدت اقلیمی تا سال ۲۱۰۰ نشان می‌دهد روند افزایش دمای کره زمین، پیامدهای گوناگونی به دنبال دارد. 

به گفته رئیس سازمان هواشناسی کشور، یکی از این پیامدها افزایش بارش در نوار استوایی کره زمین است که بخش‌های جنوبی کشور ما را نیز دربر می‌گیرد. این بارش‌ها فراتر از اندازه و سیل‌آسا هستند. با این حال بسیاری از شهروندان، حتی معلمان و استادان دانشگاه در برخی رشته‌ها از پیامدهای تغییر اقلیم آگاهی ندارند. 

جای خالی آموزش 

دکتر مهری اکبری، دانشیار آب‌وهواشناسی دانشگاه خوارزمی که در یک همایش اینترنتی (وبینار) با موضوع تغییر اقلیم و پیامدهای آن سخن می‌گفت، توضیح داد: تغییر اقلیم، موضوعی میان‌رشته‌ای است و از متخصصان رشته‌های گوناگون به‌ویژه علوم اجتماعی، انتظار همراهی داریم.

 نمی‌خواهیم این موضوع فقط در محدوده رشته‌های علوم جغرافیا و اقلیم‌شناسی باقی بماند. 

با آن‌که تغییر اقلیم، مهم‌ترین مخاطره قرن بیستم شناخته شده که حیات بشر در کرة زمین را تهدید می‌کند، هنوز مفاهیم آن وارد سرفصل‌های آموزشی مدارس کشور ما نشده است. 

در دانشگاه‌ها هم جز در رشته‌های مرتبط، آگاهی بسیار اندکی درباره آن وجود دارد. در سال 2019 تحقیقی در سطح دانشگاه‌های کشور انجام دادم و دریافتم تنها شمار اندکی از دانشگاهیان دغدغه گرمایش جهانی و تغییر اقلیم دارند و معلمان و استادان دانشگاه جز در رشته‌های خاص، هنوز چندان درگیر این موضوع نشده‌اند.

 اگر هم فعالیت‌هایی انجام شده یا در حال انجام است، به‌صورت خودانگیخته و در پی دغدغه‌های شخصی افراد بوده است. 
اکبری با تأکید بر این‌که باید تغییر اقلیم را از نظر آموزشی به دغدغه‌ای تبدیل کنیم تا منجر به واکنش فوری در این زمینه بشود، ادامه داد: انتظار می‌رود اقدامات اقلیمی در میان جوانان و دانشجویان و دانش‌آموزان رواج یابد.

توانمندسازی معلمان و مدرسان

دانشیار آب‌وهواشناسی دانشگاه خوارزمی اظهار کرد: بر اساس مطالعاتی که انجام دادیم به نظر می‌رسد فرصت‌هایی طلایی برای آموزش تغییر اقلیم داریم که اولین آن، آموزش استادان و معلمان و توانمند کردن آنان در تنظیم سرفصل‌های درسی است. 

وی با بیان این‌که توانمند کردن معلمان در حوزه تغییر اقلیم تاکنون به‌عنوان یک موضوع جدی دیده نشده، افزود: یکی از فرصت‌های ویژه در این زمینه، تدریس در خارج از فضای کلاس است. در رشته جغرافیا این یک قانون کلی است و باید همیشه مدنظر قرار گیرد اما در این سال‌ها به دلیل دسترسی کمتر به امکانات و هزینه‌هایی که در این خصوص وجود دارد، مورد غفلت واقع شده است. 

به‌تازگی مطالعه‌ای انجام دادیم و دریافتیم یکی از اقداماتی که در سطح بین‌المللی برای المپیاد دانش‌آموزی در رشته جغرافیا مورد توجه جدی قرار گرفته این است که دانش‌آموزان با مفاهیم جغرافیایی خارج از فضای کلاس آشنا شوند و این نیازمند بازدیدهای میدانی است که باید در کشور ما نیز به آن، بر اساس سوژه تغییر اقلیم توجه شود.

غفلت از اقدامات محلی

اکبری در بخش دیگری از اظهارات خود بیان کرد: فرصت دیگری که وجود دارد تشویق و توسعه مهارت‌ها برای «اقدامات اقلیمی محلی» است که تاکنون در کشور مورد توجه قرار نگرفته است.

وی افزود: با آن‌که دانشگاه‌ها در نوک پیکان رویارویی با مخاطرات محیطی برای ارائه راه‌حل‌های سازگاری قرار گرفته‌اند، بر اساس تحقیقی که انجام دادیم مشخص شد متأسفانه در ایران در هیچ‌ دانشگاهی به موضوع اقدامات اقلیمی و اقدامات اقلیمی محلی چندان پرداخته نشده است. به‌عنوان مثال به مصرف کمتر و صرفه‌جویی بیشتر انرژی نپرداخته‌ایم و این موضوع چندان برای دانش‌آموزان و دانشجویان ما به‌عنوان یک دغدغه ذهنی نهادینه نشده است.

ناآگاهی کودکان 

از دیگر چالش‌های کشور ما، غفلت از ارائه آموزش‌های تغییر اقلیم از سنین پیش از دبستان و دبستان است. اکبری با اشاره به این مطلب گفت: شکی نیست که کودکان در صف اول آسیب‌پذیری درباره تغییر اقلیم قرار دارند. سلامت کودکان و حقوق این گروه، از مسائلی است که در حوزه تغییر اقلیم مطرح است و باید به آن بپردازیم. 

وی با بیان این‌که تغییر اقلیم، میراثی است که نسل‌های گذشته برای کودکان به‌جا گذاشته‌اند، خاطرنشان کرد: برای رویارویی با این موضوع، هیچ آمادگی ذهنی در کودکان ایجاد نکرده‌ایم.

به‌تازگی رئیس سازمان هواشناسی کشور طی سخنانی هشدار داد: شرایط مطلوبی از نظر مؤلفه‌های تغییر اقلیم در کشور وجود ندارد.

سحر تاج‌بخش مسلمان گفت: داده‌های اقلیمی سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد که در 50 سال گذشته، دمای هوای ایران با روند افزایشی همراه بوده، میزان بارش در کشور روند کاهشی و میزان تبخیر، روند افزایشی داشته است.

بهداشت و سلامت در خطر

تغییر اقلیم، افزون بر آثار زیانباری که بر حیات جانوری و گیاهی، محیط زیست، منابع آبی و امنیت غذایی انسان‌ها وارد می‌سازد، بیماری‌هایی مانند اسهال، حساسیت پوستی، درد شکم، سکته مغزی، بی‌حالی ناشی از گرما و مرگ را هم می‌تواند افزایش دهد. 

بر پایه گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده، افزایش دمای هوا می‌تواند به افزایش بیماری‌های ناشی از فساد موادغذایی بینجامد. 

با کاهش بارندگی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم محدود شده و امکان افزایش بیماری‌های مرتبط با آب از جمله وبا و اسهال وجود دارد. بر اساس پیش‌بینی دمای نقاط مختلف کشور، تا سال 2050 بخش‌های گسترده‌ای از مناطق ایران با افزایش بیماری‌های اسهالی روبه‌رو خواهند شد.