بهناز عسکری خبرنگار اطلاعات نوشت: خرانق که در گذشته خورانق یا خورنق نامیده می‌شد، به معنی محل برآمدن خورشید یا محل تولد خور، مرکز بخش خرانق در شهرستان اردکان استان یزد ایران است. این شهر در ۶۰ کیلومتری شهر اردکان و ۸۵ کیلومتری استان یزد جای دارد. شهر خرانق در ناحیه‌ای کوهستانی واقع شده است.
قلعه خرانق
بخشدار خرانق در گفتگو با روزنامۀ اطلاعات می‌گوید: قلعۀ خرانق با 1/1 هکتار مساحت، مربوط به دوره‌های تاریخی پس از اسلام است، هرچند بر پایۀ اظهارات اهالی، قدمت این اثر به 4500 سال می‌رسد. این اثر تاریخی در ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شمارۀ ثبت ۱۱۵۰۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بافت قدیمی دارای 80 خانه است که بیشتر آن ها دو یا سه طبقه‌اند. این قلعه همچنین شش برج نگهبانی و چهار دروازه دارد: دروازۀ بالا، دروازۀ پایین، دروازۀ رضاخان سرداری و دروازۀ خالو.
هادی محمدی با اشاره به آن که این قلعه حدود ۱۴۰ پلاک ثبتی دارد که ساکنانش تنها سی سال است آن را ترک کرده و به منطقۀ جدید شهر خرانق رفته‌اند می‌افزاید: از اوایل سال ۱۴۰۲ قسمتی از پشت‌بام‌های تخریب‌شده در اثر بارش برف و باران چند سال اخیر، با پیگیری‌های بخشداری خرانق و مساعدت سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده است.
حدودا در مرکز قلعه، یک منارجنبان زیبا از جنس آجر موجود است که بلندترین بنای این شهر و در واقع برج دیدبانی قلعه بوده و پس از ساخته شدن مسجد، علاوه بر برج نگهبانی، به عنوان منارۀ مسجد نیز استفاده می‌شده است. این مناره دو راه‌پله دارد: یکی برای مؤذن و دیگری برای نگهبان.
این پله‌ها طوری ساخته شده‌اند که مؤذن و نگهبان، هنگام بالا و پایین رفتن، با یکدیگر برخوردی ندارند.
مهم‌ترین جاذبۀ شهر خرانق که گردشگران را به اینجا می‌کشاند، قلعۀ خرانق است. این قلعه یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی روستایی استان یزد شناخته می‌شود.
مبارزه با راهزنان و دشمنان
به گفته آقای محمدی، از ویژگی‌های مهم ساخت قلعۀ خرانق می‌توان به بافت ساختمانی متراکم، معبر باریک و سرپوشیده، استفاده از مصالح بازدارندۀ تبادل گرما و به‌طور کلی سازگاری آن با شرایط محیطی اشاره کرد و البته ویژگی خاص این قلعه، دفاعی بودن آن است؛ به‌ویژه حصار دور قلعه به خوبی محدودۀ امنی برای آن مشخص می‌کرد. این حصار به همراه برج‌ها بر استحکام و امنیت این قلعه می‌افزود.
بخشدار خرانق می‌افزاید: وقتی وارد قلعۀ خرانق می‌شوید هر لحظه گمان می‌کنید گم شده‌اید، اما درواقع تحت‌تأثیر مسیرهای پیچ در پیچ و باریک قلعه قرار گرفته‌اید؛ ابزاری برای غافلگیر کردن دزدان و راهزنان که حرکت آن‌ها را کند می‌کرده تا به مقصودشان نرسند.
در گذشته، دور تا دور قلعه، خندق‌های عمیقی حفر کرده بودند تا ساکنان از یورش‌های دشمنان در امان بمانند. بخش پایینی خانه‌ها در این قلعه در یا پنجره‌ای به بیرون قلعه ندارد و همین امر، خانه‌ها را از نفوذ راهزنان حفظ می‌کرد. مشکل کنونی قلعه این است که چون تعمیر و بازسازی نشده، هرساله شاهد تخریب قسمتی از آن هستیم.
دروازه‌هایی به گذشته
رئیس ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردکان می‌گوید: همۀ قلعه‌های تاریخی اردکان از جمله قلعۀ اصیل، قلعۀ الله‌آباد، قلعۀ تاریخی خرانق، قلعۀ چاه افضل، چاه نو، زردک، سرو سفلی، سرو علیا و قلعۀ حاج عبدالله به ثبت ملی رسیده‌اند.
مصطفی سپهری می‌افزاید: این قلعه‌ها از زمان‌های دور و نزدیک مانند اوایل تاریخ اسلامی، دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه به یادگار مانده‌اند.
وی در ادامه به تاریخچۀ قلعۀ خرانق پرداخته و می‌گوید: قدمت قلعه و برج و باروی آن به زمان ساسانیان یعنی به نزدیک ۱۸۰۰ سال پیش برمی‌گردد، ولی گویا در دوره‌های بعدی تجدید بنا شده است.
یکی از زیبایی‌ها و نکات جالب توجه این قلعه، کوچه‌های پیچ درپیچ آن است که برای غافلگیر کردن دزدان طراحی شده و یکی از آن‌ها به کوچۀ گرگ معروف است. گواه بزرگی قلعه، 80 خانۀ مسکونی است که درون این قلعه وجود دارد. این قلعه که در گذشته برای فرار از دست راهزنان و متجاوزان استفاده می‌شد، در حال حاضر برای بازدید مردم و دوستداران فرهنگ و تمدن ایران آماده شده است.
سپهری در ادامه به منارجنبان خرانق اشاره کرده و می‌گوید: این منارجنبان درون قلعه و در کنار مسجد جامع قرار گرفته است. برای بالا و پایین رفتن از آن، دو راه‌پله وجود دارد و راه‌پله خود مناره نیز حلزونی است. عرض قسمت‌های پایین راه‌پله، حدود ۷۰ سانتی‌متر و قسمت‌های انتهایی به ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد.
مناره در گذشته از چند کیلومتری روستا دیده می‌شد. به همین دلیل به عنوان فانوسخانه یا برج دیدبانی به کار می‌رفت. در ساخت آن فقط از خشت و گل استفاده شده و هیچ تزیینی بر روی آن دیده نمی‌شود.
در گذشته، قسمت‌های بالای منارجنبان با کلاف‌های چوبی پوشیده شده بود. علت وجود این کلاف‌ها محافظت از اجزا و دیواره‌های بنا بوده و البته به علت توفان و زلزله‌های اخیر، این کلاف‌ها به منظور احتیاط و حفظ سلامتی ساکنان، از بدنۀ بنا جدا شده است.
جاذبه‌های گمنام
علی‌اصغر عسکری خرانق، یکی از فعالان گردشگری و عضو انجمن «زادگان خورشید» خرانق با بیان این که قلعۀ تاریخی خرانق در استان یزد، یکی از معدود قلعه‌های ایران است که تا همین 40 سال پیش زندگی به‌طور کامل در آن جریان داشته، می‌گوید: کتاب «جامع مفیدی»، نوشتۀ محمدمفید مستوفی بافقی، قدمت این قلعه را 4200 سال ذکر کرده و می‌گوید بنای قلعه فعلی خرانق در دوران ساسانیان نهاده شده است. به نظر می‌رسد این قلعۀ باستانی برای گردشگران خارجی بسیار شناخته‌شده‌تر است تا گردشگران داخلی؛ چرا که آمار سالیانۀ بازدیدکنندگان داخلی و خارجی از این قلعه، تقریبا یکسان است.
عسکری خرانق می‌افزاید: شاخص‌ترین بنای این قلعه، منارجنبان است که از دورۀ سلجوقیان بر‌جا مانده است. این جاذبۀ ارزشمند در کنار جاذبه‌های دیگری همچون پل هزار سالۀ اُسُرو، حمام، آسیاب آبی، برج‌های دیدبانی، مسجد جامع و محراب بیت‌المقدس، همچون نگینی در این قلعه می‌درخشد.
وی با بیان این که حدود یک سالی است کار مرمت این بافت ارزشمند با نظارت ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد و شهرستان اردکان و همچنین به همت انجمن زادگان خورشید خرانق که متشکل از جوانان علاقه‌مند و دلسوز این دیار است سرعت بیشتری گرفته و از ابتدای امسال تاکنون 70 خانه از حدود دویست خانۀ روستایی به‌هم پیوستۀ موجود در این قلعه، مرمت و از تخریب آن جلوگیری شده است، می‌گوید: جوانان علاقه‌مند عضو این انجمن مردم‌نهاد، طی چهار سال گذشته توانسته‌اند کارگاههای کاربافی و زیلوبافی، رستوران سنتی، کافی‌شاپ و بوم‌گردی را در این روستا راه‌اندازی کرده و ضمن اشتغال‌زایی به گردشگران خارجی و داخلی این دیار کهن، خدمت‌رسانی کنند.
این فعال گردشگری تأکید می‌کند: امید است با حمایت دولت از انجمن‌های مردمی به عنوان بخش خصوصی که می‌تواند راهگشای مسائل فعلی کشور در حوزۀ میراث فرهنگی و گردشگری کشور باشد، روز به روز شاهد رشد این انجمن‌ها و در پی آن رشد کشور در این حوزه باشیم.
