مینا جیدری خبرنگار اطلاعات نوشت: نمایندگان مجلس در جلسه علنی سه‌شنبه، 16 آبان 1402 در جریان ادامه بررسی گزارش کمیسیون تلفیق لایحه برنامه هفتم توسعه، بند «ب» ماده ۷۵ لایحه برنامه را به تصویب رساندند.
براساس این بند، به منظور احصاء دقیق و برخط (آنلاین) داده‌های آماری موردنیاز به جهت تسهیل پردازش، تحلیل دقیق و ایجاد بستر مناسب برای آینده پژوهی روندهای سبک زندگی جامعه ایرانی، شناخت تحولات فرهنگی - ارتباطی و همچنین انتشار آن‌ها، وزارت ارشاد مکلف است با همکاری سازمان صداوسیما و مرکز آمار ایران و راهبری و نظارت مرکز رصد و برنامه‌ریزی و ارزیابی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و با رعایت اصل بیست و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی مصوب 30 شهریور 1401، نسبت به راه‌اندازی سامانه رصد، پایش و سنجش مستمر شاخص‌های فرهنگ عمومی، سبک زندگی مردم، مرجعیت رسانه‌ای و وضعیت ارتباطات کشور اقدام کند.
کامبیز نوروزی، حقوقدان در این‌باره می‌گوید: بند «ب» ماده 75 قانون برنامه، مداخله تمام‌عیار و گسترده در حریم خصوصی تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی کشور است. در ابتدای این بند آمده است به‌منظور احصای دقیق و برخط داده‌های آماری موردنیاز به جهت تسهیل پردازش و ایجاد بستر مناسب برای آینده‌پژوهی روندهای سبک زندگی جامعه ایرانی، وزارت ارشاد موظف به راه‌اندازی سامانه رصد، پایش و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی است. این عبارت هدف از راه‌اندازی سامانه رصد و پایش را بیان می‌کند اما از نظر علمی دچار یک خطای بزرگ شده است.
باید دقت کرد که برای انجام کارهای پژوهشی و تحقیقی، نیاز به تمام‌شماری نیست و روش‌های تحقیقی بسیار دقیقی وجود دارد که توسط آن‌ها با نمونه‌گیری از سوژه تحقیق، میتوان به نتایج بسیار درستی دست یافت.
دستیابی به اطلاعات شهروندان
این حقوقدان می‌افزاید: هم اکنون در تمام دستگاه‌های اجرایی و مراکز پژوهشی، این قبیل تحقیقات کاملا در جریان است و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در امور نظرسنجی که جزو معتبرترین نظرسنجی‌ها در کشور است با نمونه‌گیری تحقیقاتش را انجام میدهد یا طرح پیمایش ارزش‌ها که وزارت ارشاد در چند دوره اجرا کرد با استفاده از همین روش‌های تحقیق انجام شده است.
خطای بسیار بزرگ بند «ب» ماده 75 این‌جاست که تصور می‌کنند برای بررسی روندهای تغییرات فرهنگی باید تمام داده‌ها را ثبت و ضبط کنند.
من نمی‌توانم بگویم نویسندگان این متن آگاه نبودند که روش‌های تحقیق، ما را از تمام‌شماری بی‌نیاز می‌کند. فقط می‌توانم این‌گونه استنباط کنم که مقصود از این بند، پژوهشی و تحقیقی نیست و مقصود دستیابی به اطلاعات شهروندان و احیانا استفاده سیاسی و غیرپژوهشی از این اطلاعات است.
حریم خصوصی افراد
کامبیز نوروزی با اشاره به مغایرت بند «ب» ماده 75 با قانون اساسی و حقوق بنیادین ملت می‌گوید: اطلاعات زندگی اشخاص، جزو حریم خصوصی آن‌هاست و هیچ‌کس نمی‌تواند بدون اجازه شخص به آن اطلاعات دسترسی پیدا کند اما این ماده این اجازه را به دولت داده است که به تمام این اطلاعات دست پیدا کند.
فضای مجازی از بسیاری جهات شبیه فضای واقعی زندگی ماست، هیچ کس اجازه ندارد بدون اجازه وارد خانه ما شود، مکالماتمان را شنود کند یا از خانه یا چهره ما عکاسی و فیلم‌برداری کند.
این موارد جزو حریم خصوصی ماست. محیط وب هم تابع همین قواعد است و همین‌طور که کسی نمی‌تواند وارد خانه من شود و ببیند که چه کار می‌کنم درست به همین دلیل کسی نمی‌تواند داده‌های من را در محیط وب، ثبت و ضبط و ارزیابی کند.
تنها زمانی که قاضی برای پرونده‌ای خاص دستور دهد، می‌شود به اطلاعات افراد دسترسی پیدا کرد. اما بند «ب» ماده 75 قانون برنامه به شکل بسیار گسترده‌ای به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تکلیف کرده است که به این داده‌ها دسترسی پیدا کرده و از آن‌ها بهره‌برداری کند.
نظارت به سبک چینی
نوروزی درباره شباهت بند «ب» ماده 75 قانون برنامه با شیوه نظارت چین و روسیه بر دیتاهای افراد و نگرانی مردم از این روند اظهار می‌کند: این نگرانی کاملا درست و بحق است که این اطلاعات مورد سوء‌استفاده قرار نگیرد و البته باید به این نکته توجه کرد که دولت چین یک مدیریت بسیار کارآمد دارد که در تمام جهان اگر نگوییم بی‌نظیر است شاید کم‌نظیر باشد؛ این حجم از کارآمدی در ایران به هیچ عنوان وجود ندارد.
شما در نظر بگیرید که اتوبان تهران- شمال به عنوان یک کار ساده راه‌سازی 25 سال است که هنوز تمام نشده و شاید به نصف هم نرسیده باشد. سیستم مدیریتی در ایران قادر نیست آن میزان از کارآمدی را که چین در مورد اینترنت داشته در ایران به‌کار گیرد.
دسترسی به اطلاعات افراد خاص در حوزه‌های سیاسی، مدنی، فرهنگی و ورزشی و... خلاف قانون اساسی و صددرصد تجاوز به حریم خصوصی اشخاص است. اطلاعات مالی، خانوادگی، سیاسی، فرهنگی و هر نوع اطلاعاتی که اشخاص دارند جزو حریم خصوصی آن‌هاست و هیچ‌کس نباید به آن‌ها دسترسی داشته باشد، مگر در یک پرونده مشخص قضایی که برای تحقیقات ضروری نیاز به دستیابی به اطلاعات باشد.
مفهوم پایگاه داده
این حقوقدان با اشاره به لزوم تأمین امنیت این اطلاعات و موارد هک سایت‌های دولتی بیان می‌کند: در همین چند سال اخیر، موارد پرشماری از سایت‌های دولتی هک شدند و به همین دلیل مردم به دردسر افتادند و این موارد جزو نکاتی است که در این ماده به آن توجه نشده است.
نکته مهم دیگر، مفهوم اصطلاح «پایگاه داده» است. من نمی‌دانم آیا نویسندگان این بند، مفهوم پایگاه داده را می‌دانند یا خیر، زیرا از لحاظ مصداقی همه وزارتخانه‌ها، شرکت‌های دولتی، بانک‌ها، شرکت‌های خدمات اینترنتی و... پایگاه داده محسوب می‌شوند.
شاید در طول یک روز، میلیاردها داده در محیط وب ایران تولید شود و تجمیع تمام این اطلاعات در یک مرکز واحد، حجم عظیم و غیرقابل تصوری از امکانات را می‌طلبد.
بانک‌ها هم پایگاه داده هستند. بند «ب» ماده 75 قانون برنامه مشخص نکرده آیا آن‌ها هم باید اطلاعاتشان را بدهند یا نه و این که قرار باشد اطلاعات در این سطح ارائه شود خلاف ساده‌ترین اصول حقوقی است. شرکت‌های بیمه هم پایگاه داده هستند و تمام وزارتخانه‌ها هم پایگاه داده دارند. این حجم اطلاعات بسیار وسیع است.
من نمی‌گویم که نگارنندگان این متن، مفهوم پایگاه داده را نمی‌دانستند اما احتمالا بستری را ایجاد کرده‌اند که بر اساس آن هر تفسیری خواستند ارائه بدهند و دست نهادها را برای مداخله در حریم خصوصی اشخاص باز بگذارند.
قدرت فرهنگ عمومی
نوروزی در پایان تأکید می‌کند: ساختار حکومت هر اندازه خودش را با نظام ارزش‌های مشروع فرهنگی و اخلاقی جامعه در تقابل قرار دهد کارش دشوارتر خواهد شد و به مشکلات عدیده‌ای برخورد خواهد کرد. جامعه ایرانی را نمی‌توان با هیچ جامعه‌ای مقایسه کرد و تنها میتوان آن را با خودش قیاس کرد. تاریخ ایران از دیرباز نشان داده که فرهنگ عمومی، جاذبه بسیار قدرتمندی دارد که مخالفانش را می‌بلعد.
دقت بفرمایید در تمام کشورهای اسلامی تنها کشوری که مسلمان شد اما زبانش را حفظ کرد جامعه ایران بود و این شاخص کوچکی نیست. اقوام گوناگونی به ایران آمدند و بر ایران حکومت کردند اما تمام این اقوام از سلجوقیان، مغول‌ها، تیموریان، گورکانیان و... آمدند و در فرهنگ ایرانی مستحیل شدند، اسلام آوردند و زبان فارسی آموختند و زبان فارسی هیچ‌گاه تغییر نکرد. این سابقه مکرر یک درس ساده اما مهم به ما میدهد: «هر قدرت سیاسی که بخواهد با فرهنگ مشروع مردم مقابله کند برنده نخواهد شد.»
