شفقنا نوشت: استاد ایازی به موضوع عدالت در اندیشه و سیره مدیریتی امیرمنان علی(ع) اشاره و بیان کرد: بهترین حکومت و جامعه، جامعه ای است که در آن عدالت باشد که در چنین جامعه ای آزادی، استقلال، مشروعیت و رضایتمندی است لذا در نظام علوی هيچ مصلحتی بالاتر از اقامه عدل نبود.

وی تأکید کرد: حضرت از تصدی خلافت مسلمانان، نسبت به کارگزاران ناصالح در رأس امور ناخرسند بود، آنگاه که امر پیشوایی مردم را بر عهده گرفت، یکی از برنامه‏ های اصلاحی‏اش، برکناری والیان فاسد و گماشتن نیروهای شایسته، مطمئن و باتقوا به جای آنها بود.

استاد ایازی معتقد است: «اگر مردمی احساس کنند که این حکومت از آنان است و خودشان آن را ایجاد کرده و کسی به آن‌ها تحمیل نمی‌کند، زور نمی‌گوید، تقلب نمی‌کند، دروغ نمی گوید، می خواهد عدالت را اجرا ­کند، با او همکاری می­کنند، مالیات می‌پردازند از اموال آن حراست می‌کنند، در کار وجدان اخلاقی نشان می‌دهند و گرنه نافرمانی مدنی می‌کنند، به این حکومت مانند خودش دروغ می‌گویند و از قانون فرار می‌کنند.»                    

متن گفت وگو با آیت الله سیدمحمدعلی ایازی را می خوانید:

 سوال: عدالت (سیاسی، اجتماعی و اقتصادی) در اندیشه و سیره امام علی (ع) و آموزه های ایشان به ویژه در دوران حکومت و آنچه در نهج البلاغه آمده است را واکاوی فرمایید؟

نگرانی جدی دانشمندان دینی از تحریف سیره مدیریتی امام علی(ع)

پیش از سخن لازم است اشاره کنم یکی از نگرانی جدی دانشمندان دینی، تحریف دین و سیره مدیریتی امام علی(ع) به دست عده­ ای نه نادان بلکه خودفروخته است و چون خلاف هایی در حال رخ دادن است و می خواهند یک نوع شبیه سازی کنند، تحریف تاریخ و بلکه با کمال ناجوانمردی تنزیل شخصیت امام با تعبیرهای ناشایست در حال رخ دادن است. کاری که اتفاقاً در این دوره بی سابقه نبوده و در دوره بنی امیه قصاصی را گمارده بودند که شخصیت امام علی(ع) و آرمان و ارزش های حضرت را تحریف کنند زیرا آنان نیاز داشتند تا شخصیت امام را در ردیف خودشان و بلکه پایین تر جلوه بدهند تا بتوانند رفتارها و اقدامات خود را توجیه کنند. امام علی در بخشی از سخنانش فرموده است: الدهر انزلنی تم انزلتی حتی یقول معاویه روزگار را به جائی رسانده که می­گویند علی چنین گفت و معاویه چنین. بخشی از روایات که بعدها زمینه سب امام(ع) را فراهم کرد ناشی از همین تبلیغات مبلغان حکومتی در جهت تحریف معارف اصیل دین و ارزش­های دینی و شخصیت حضرت بود که امروز نیز بعد از قرن ها این نگرانی تشدید شده است. حتی گاهی افراد از پیامبر(ص) حدیث جعلی نقل می کردند و به پیامبر(ص) دروغ می‌بستند تا بتوانند شخصیت حضرت را ملکوک کنند و به گونه ای نشان دهند که این بزرگان شخصیت های مهمی نبودند و امروز هم همینطور است. و امروز این نگرانی مهم تر از هر زمانی است. در ایام اخیر برخی از تعبیرهای سخیفی درباره حضرت علی(ع) استفاده کردند که مشخص بود هدف توجیه کردن کارهای خودشان است تا به جای اینکه بخواهند درباره سیره امام علی(ع) صحبت کنند.

ما درباره امام علی از دو منظر مساله عدالت را باید توجه کنیم، یکی اینکه امام نمی خواستند از شخصیت خودشان دفاع کنند یا حرفی بزنند، اما به یک ارزش هایی تکیه کردند که آن ارزش ها قابل توجیه برای دشمنان و مخالفان حضرت نبود. عدالت امام علی(ع) برای دوست و دشمن شاخص بود و رفتار آنان چون سراسر ستم و بی عدالتی بود، در این قسمت سخنی برای گفتن نداشتند. وقتی از عدالت سخن گفته می شود یعنی چه اقداماتی انجام شده و چه اتفاقاتی در حال رخ دادن است و امروز چه خلاء هایی در جامعه هست و چقدر فاصله و شکاف بین ایده ها و اتفاقاتی که می افتد، وجود دارد.

بخش زیادی از سخنان حضرت قبل از اینکه جنبه عملی، سیره، روش و مدیریت و اداره جامعه را داشته باشد، درباره بحث های نظری است. مثلاً آنجایی که امام در باب عدالت صحبت می کنند، می فرمایند: « الْعَدْلُ أَسَاسٌ بِهِ قِوَامُ الْعَالَم؛ عدالت اساس است که قوام جهان بر آن پایه­ریزی شده است.‏» حضرت این مسئله را در سیره خود به شدت دنبال می­کردند و خود را ملتزم به آن در اداره جامعه می دانستند لذا در سخنی دیگر فرمودند: « الْعَدْلُ أَفْضَلُ السِّيَاسَتَيْن؛ بهترين سياست عدل پيشگى است.»

در نظام علوی هيچ مصلحتی بالاتر از اقامه عدل نبود

بهترین حکومت و جامعه، جامعه ای است که در آن عدالت باشد که در چنین جامعه ای آزادی، استقلال، مشروعیت و رضایتمندی است. در نظام علوی هيچ مصلحتی بالاتر از اقامه عدل نبود. امام علی (ع)، بنابر روایتی تأکید می کنند که عدل در رأس ایمان و جامع نیکی­هاست، حضرت می فرمایند: «العدلُ رأسُ الإیمان و جِماع الإحسان؛ عدالت، رأس فضائل و هستة و معیار اصلی ایمان و سرچشمه همه خوبی­‌ها و نیکی­هاست.» یعنی اگر عدل باشد، انسان ها هم خوب می شوند. اینکه گاهی مردم ناراحت و عصبانی هستند یا رفتار خشونت آمیز دارند، به این دلیل است که در آن جامعه عدالت نیست.

امام علی (ع) فرمودند: «فِی العدلِ الإقتداء بسنة الله و ثُبات الدُول؛ عدالت پیروی از قانون‌های الهی و مایه استواری دولت‌ها می‌باشد». بنابراین دولتی که در آن عدالت نباشد و به مردم خود توجه نکند استواری و مشروعیت ندارد. در جامعه عدل محور فرصت‌های رشد و توسعه برای همه افراد فراهم می­آید و همه می­توانند عقیده خود را بیان کنند.

نظام عالم براساس «عدالت» است، در جامعه ای هم که عدالت داشته باشد، یک چنینی اتفاقی خواهد افتاد حتی حضرت می فرمایند که دولت ها وقتی استقرار و آرامش دارند که در عدالت یک نوع استواری است. دولت هایی که زمینه های گریز از آنها وجود دارد، به این دلیل است که حاکمانش عدالت ندارند.

امام علی (ع) فرمودند: «ما عُمِرَّتَ البُلدان بِمثلِ العَدل؛ هیچ ساز و کاری بسان عدالت نمی‌تواند جامعه را آباد سازد.» اگر مردمی احساس کنند که این حکومت از آنان است و خودشان آن را ایجاد کرده و کسی به آن‌ها تحمیل نمی‌کند، زور نمی‌گوید، تقلب نمی‌کند، دروغ نمی گوید، می خواهد عدالت را اجرا ­کند، با او همکاری می­کنند، مالیات می‌پردازند از اموال آن حراست می‌کنند، در کار وجدان اخلاقی نشان می‌دهند و گرنه نافرمانی مدنی می‌کنند، به این حکومت مانند خودش دروغ می‌گویند و از قانون فرار می‌کنند.

نکات فراوانی در کتاب «قرآن و عدالت اجتماع» بیان کردم و توضیح دادم که چگونه مساله عدالت یک آرمانی بوده که امام علی(ع) مرتب بر آن تکیه می کردند و براساس آن سیاست ها و روش های عملی خودشان را پیش می بردند.

از منظر حضرت علی(ع) «عدالت» مایه پیشرفت جامعه و «ظلم» عامل مهاجرت و خشونت است

امیرمومنان علی(ع) به جنبه اجتماعی عدالت توجه بيشتری داشتند زیرا آن را مایه پيشرفت و گسترش جامعه در امور مادی و معنوی، عامل پيشگيری از فساد اخلاقی و ناراحتی های روحی، عامل وحدت و اتحاد مردم با يكديگر می­دانند، رعايت انصاف نسبت به بندگان خدا، توجه به نيازمندان، اجرای قانون برای همه و تساوی همه در برابر قانون، تجاوز نكردن به حقوق ديگران مخصوصا مظلومين و … شاخصه عدالت از نظر امام علی است. امام علی(ع) خطاب به استاندار فارس فرمودند: «اسْتَعْمِلِ الْعَدْلَ وَ احْذَرِ الْعَسْفَ وَ الْحَيْفَ فَإِنَّ الْعَسْفَ يَعُودُ بِالْجَلَاءِ وَ الْحَيْفَ يَدْعُو إِلَى السَّيْف؛ اگر عدالت را در جامعه به پا کردید، از تعدی و ظلم به مردم، دوری می شود و  دیگر مردم هم مجبور نمی شوند که مهاجرت و فرار کنند و از تو دور شوند، اگر عدالت نشد بحران های اجتماعی و سرکشی اتفاق می افتاد.»

استاد محمدرضا حکیمی کتابی در باب عدالت دارند که همه روایات را جمع آوری کردند و عنوان داشتند که امام علی(ع) چقدر بیش از هر امام دیگری به مساله عدالت تأکید کرده که این موضوع معنادار بوده است. با توجه به اتفاقاتی که قبل از حکومت ایشان رخ داده بود و با توجه به وضعیت اخلاقی که در جامعه به وجود آمده بود و شکاف طبقاتی که شکل گرفته بود، مساله تکیه بر «عدالت» بسیار مهم بوده است.

سیره عملی حضرت علی(ع) از چند جهت قابل توجه است، اولاً اینکه امام خیلی اصرار دارند که مساله عدالت را با نوعی برخورد با جامعه ارتباط دهد. به عنوان مثال باید رعایت حقوق همه شهروندان اتفاق بیفتد. مسئله حق انصاف و عدالت اختصاص به مسلمانان نداشت و حضرت همه شهروندان را در این باره یکسان می­دید. ایشان در نامه به مالک اشتر می نویسند: «وأشعِرْ قَلبَكَ الرَّحمَةَ لِلرَّعِيَّةِ، والمحبَّة لَهُم، واللُّطفَ بهِم، ولاتَكونَنَّ علَيهِم سَبُعا ضارِيا تَغتَنِمُ أكلَهُم؛ فإنَّهُم صِنفانِ إمّا أخٌ لَكَ في الدِّينِ، أو نَظيرٌ لَكَ في الخَلقِ، يَفرُطُ مِنهُمُ الزَّلَلُ، وتَعرِضُ لَهُمُ العِلَلُ ، ويُؤتى على أيديهِم في العَمدِ. دل خود را آكنده از مهر و محبّت و لطف نسبت به مردم گردان و مبادا براى آنان چون جانور درنده‌‏اى باشى كه خوردنشان را غنيمت دانى؛ زيرا كه مردم دو دسته‏‌اند: يا برادر دينى تو هستند و يا همنوع تو در معرض لغزش و خطا قرار دارند و گاه از روى عمد يا خطا دست به گناه و تجاوز مى‏‌آلايند. پس همان گونه كه خود دوست دارى خداوند نسبت به تو بخشش و گذشت كند، تو نيز نسبت به آنان بخشش و گذشت داشته باش؛ زيرا تو بالادست آنها هستى و فرمانروایی بر تو، بالا دست تو مى‌‏باشد و خداوند بالا دست كسى است كه تو را به امارت گماشته است!»

حضرت در برخورد با کارگزاران بسیار جدی بودند، در داستانی که خیلی هم معروف است و آن اینکه شنیده شد در مرز حکومتشان به یک زن مسلمانی ستمی کردند و اموال او را غارت کردند و خلخال و دستبند او را گرفتند و به وی توهین کردند. پس از این اتفاق حضرت فرمودند: «وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ کَانَ یَدْخُلُ عَلَى الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ، وَ الاْخْرَى الْمُعَاهَدَةِ فَیَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَ قُلْبَهَا وَ قَلاَئِدَهَا وَ رُعُثَهَا ما تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلاَّ بِالاْسْتِرْجَاعِ وَ الاْسْتِرْحَامِ؛ شنیده ام که کسی از آنها به زن مسلمانی توهینی کرده و خلخال یا دستبندی را از زن یهودی یا کافری ربوده است. در حالی که آن زن چاره ای نداشته و درخواست می کرده که از او بگذرید اما آنها به این زنان ترحم نکرده اند. بعد به بهانه انجام پیروزمندانه ماموریت و گرفتن غنایم، بازگشته اند و گفته اند که آن زنان زخمی برنداشتند و قطره ای از خونشان ریخته نشده است! ای وای بر آنها اگر مرد مسلمانی، پس از این رسوایی، از اندوه برخورد با این زنان بمیرد، نه تنها نباید ملامتش کرد بلکه مرگ در چنین جامعه ای سزاوارتر است برای ما.»

در بخش های مالی وقتی حضرت درباره مساله تسویه و یکسان نگری نسبت به جامعه و آحاد جامعه صحبت می کنند، آن هم یک معنایی نشان می دهد که امام برای شهروندان خود اهمیت قائل بودند و نمی خواستند طبقه بندی کنند و یک گروهی این ثروت را آنجا انباشته اند و مصونیت کامل دارند، ولی کسانی هم هستند که در نهایت تنگدستی و سختی قرار گرفتند.

وقتی از عدالت در سیره امام علی(ع) صحبت می شود، مساله مشروعیت حکومت هم نمایان می گردد. مشروعیت حکومت یعنی اینکه آن جامعه آن حکومت را از خود می داند و آن را همراهی می کنند و کسانی هستند که چنین اتفاقی برایشان می افتد.

سوال: منزلت بیت المال در اندیشه و سیره ی امام علی (ع) چیست؟

مسئله بیت المال از چند جنبه برای امام علی(ع) دارای اهمیت است. حضرت تأکید دارند که برای صیانت از بیت المال باید دو اقدام انجام شود، اول اینکه کارگزاران مناسب و شایسته برای این کار را انتخاب شود یعنی افراد با صلاحیتی را انتخاب کند. دوم اینکه بر رفتار آنان نظارت کند بر اینکه وقتی این ثروت و اموال عمومی مردم در اختیار مدیران کشور قرار می گیرد، حیف و میل و مصرف نکنند چرا که دو مساله است، یکی اینکه افراد انسان هایی هستند که دزد و متقلب هستند، ولی ممکن است زمانی هست که افراد ناکارآمد و ضعیفی هستند و بیت المال را هدر می دهند و از بین می برند. لذا امام(ع) درباره کارگزاران خود حساسیت دارند که چه کسانی را انتخاب کند و افرادی کاردان باشند.

حضرت علی(ع) بر انتخاب کارگزاران کاردان و متخصص تأکید داشتند

از ۷۹ نامه ای که در نهج البلاغه آمده بیش از ۳۰ نامه را حضرت درباره کارگزاران نوشتند و دستوراتی دادند. برخی از این کارگزاران انتخاب گر بودند و کسانی نبودند که الزاماً همراه علی(ع) باشند به عنوان مثال زیاد بن اَبیه را حاکم فارس می کنند یعنی چندان برای حضرت مهم نبود که الزاماً همه افراد همراه او باشند، اگر کاردان و متخصص بودند و ستم نمی کردند، به عنوان کارگزار انتخاب می شدند. در یک روایتی امام درباره این ناکارآمدی و ناشایستگی درباره والیان می فرمایند: «کسی که صلاحیت اداره جامعه را ندارد، مانند کسی است که به دور خود می چرخد و از این جهت کار خودش را درست انجام نمی دهد.» در حقیقت دانش و تخصص در انجام کارها برای امام(ع) بسیار مهم بود.

جایگاه و منزلت بیت المال چنان است که امام در سخنی در نقد گذشته می­گوید: أَنَا عَلَيْهِ لَعَلَى بَصِيرَةٍ مِنْ نَفْسِي وَ يَقِينٍ مِنْ رَبِّي وَ إِنِّي إِلَى لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ وَ حُسْنِ ثَوَابِهِ لَمُنْتَظِرٌ رَاجٍ وَ لَكِنَّنِي آسَى أَنْ يَلِيَ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا فَيَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ عِبَادَهُ خَوَلًا وَ الصَّالِحِينَ حَرْباً وَ الْفَاسِقِينَ حِزْباً. تأسّفم از اين است كه حكومت اين امت به دست بى‏خردان و تبهكاران افتد، و مال خدا را در بين خود دست به دست كنند، و عباد حق را به بردگى گيرند، و با شايستگان به جنگ خيزند، و فاسقان را همدست خود نمايند.

امام شرایطی را برای کارگزاران تعیین می کند و معیارهایی را معین و توصیه هایی می کند، اما قسمت اولش این است که افراد درستی را باید نصب کند.

از منظر حضرت مساله نظارت و کنترل و مجازات کردن مختص کسانی است که تخطی می کنند، برای امام تفاوتی نمی کند که کارگزار یا غیره باشد، هر کسی تخطی کرد باید به او رسیدگی کرد و او را مجازات نمود، حضرت نمی گویند که باید برخورد مومنانه با او شود بلکه تأکید دارند که اگر کسی تخلف کرد باید با او برخورد عادلانه شود.

در موضوع صیانت از بیت المال مانند مدیریت سیاسی این دو نکته اساسی وجود دارد، یکی وجود و بکار گماردن افراد کاردان و متخصص برای حفظ و اداره مسائل اقتصادی و صیانت بیت المال است، دیگری تعیین دستورالعمل­ها و معیارهایی برای شیوه مدیریت و رها نکردن آنان که با نظارت همه جانبه و رعایت عدالت انجام می گرفت.

افزون بر انتخاب افراد شایسته و داشتن معیارهای روشن و عقلانی و منطقی برای انتخاب مدیران و کارگزاران که در قصه برخورد حضرت با معاویه مشخص شد، نظارت قبل و بعد آنان هم درباره مدیران اهمیت داشت. این نظارت با معیار نزدیکی شخصی با او نبود، نظارت درباره رفتار با مردم بود. آن حضرت از تصدی خلافت مسلمانان، نسبت به کارگزاران ناصالح در رأس امور ناخرسند بود و به ویژه خلیفه عثمان را از خطرات و سوء رفتار عاملانش اندرز می‏داد، آنگاه که امر پیشوایی مردم را بر عهده گرفت، یکی از برنامه‏ های اصلاحی ‏اش، برکناری والیان فاسد و گماشتن نیروهای شایسته، مطمئن و باتقوا به جای آنها بود.

امام علی(ع) علاوه بر اینکه در انتخاب کارگزاران از جنبه صلاحیتی و مدیریتی حساسیت نشان می‏داد، نظارت خاصی را نیز بر اعمال آنها، در زمانی که متصدی امور بودند، به کار می‏بست. به تخلفات آنها به سرعت رسیدگی می‏نمود و ایشان را نسبت به عملکرد نادرست بازخواست، سرزنش و توبیخ می‏کرد. قبل از اعزام والیان به شهرها، درباره چگونگی رفتار و سلوک آنها با مردم و مشی والی‏گری، سفارش‏ها و توصیه‏های لازم را به ایشان می‏نمود و در نامه‏هایی که به عاملان خود می‏نگاشت آیین مدیریت اسلامی را برای آنها تبیین می‏کرد.

امام علی علیه السلام برای بیت المال، نقش محوری قائل بودند و اصلاح تمامی امور را، بسته به اصلاح وضع مالیات و مالیات دهندگان دانستند و این، نشانه جایگاه بلند بیت المال از نظر اسلام است. بنابراین هر چند اقتصاد، از نگاه امام علی علیه السلام نقش مهمی در اصلاح و رشد جامعه دارد، اما تأثیر محوری و اساسی آن در اصلاح امور و رفع نابسامانی ها مورد تأکید قرار گرفته است.

اقدامات ایشان در صیانت از بیت المال و توزیع عادلانه بیت المال و مبارزه با فساد

سوال: اقدامات ایشان در صیانت از بیت المال و توزیع عادلانه بیت المال و مبارزه با فساد اقتصادی و ویژه خواری و ثروت اندوزی بی­حساب و سخت گیری­های آن امام (ع) نسبت به کارگزاران را لطفا با ذکر دلایل و نمونه ها تبیین فرمایید.

امام یک مساله کلان داشتند و آن توجه و تکیه بر مردم به خصوص طبقات ضعیف و محروم بود. در دوره ای خلیفه سوم یک شکاف طبقاتی عمیقی را به وجود آورده بود که برخی از افراد وقتی فوت کردند ثروت هایشان را با تبر تکه تکه و بین ورثه تقسیم می کردند. در حقیقت یک فاصله ای بین فقیر و غنی رخ داده بود لذا یکی از اقدامات اولیه امام این بود که یک توزیع عادلانه سراسری را نسبت به بیت المال به وجود بیاورد.

در گام های بعدی حضرت سر و سامان دادن به بیت المال را اولویت قرار دادند. امام در این زمینه تدابیری می اندیشید و بر مبنای آن کار خود را انجام می داد در این زمینه نکاتی را که حضرت در بحث کارگزاران خود مطرح می کند، قابل توجه است. مثلاً در عهدنامه حضرت به مالک اشتر از کارگزاران برجسته حکومت، معیارهایی در انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی ذکر شده که اهتمام و حساسیت ایشان را در تعیین معیارهای کارگزاران حکومت و شایستگی و سلامت آنان نشان می‏دهد. از دیدگاه او، مشاوران نباید بخیل، ترسو و حریص باشند. زیرا فرد بخیل، زمامدار را از نیکوکاری باز می‏دارد و از تنگدستی می‏ترساند. فرد ترسو در انجام کارها، روحیه زمامدار را سست می‏کند و فرد حریص، حرص را در نظرها زینت می‏دهد.

حضرت برای انتخاب و تعیین کارگزاران و مسئولان بر چند ویژگی تأکید داشتند؛ اول اینکه کارگزاران و مدیران حکومت بر اساس معیارهای صلاحیتی و ارزش انتخاب شوند و از افراد مجهول الهویه نباشند؛ افراد فرصت­طلبی که با تملق و چاپلوسی بالا آمده و تجربه شخصیتی ندارد.

دوم؛ اصل قرار دادن لیاقت‏ها، شایستگی‏ها و توانایی‏ها در واگذاری مسؤولیت به کارگزاران و عدم دخالت روابط شخصی و خویشاوندگرایی (نفی دودمان‏گرایی و اشرافیت‏سالاری).

سوم؛ برخورداری از دستورالعمل جامع مدیریتی (داشتن پشتوانه نظری و معرفتی مدیریت و حکومت) تبیین وظایف و تکالیف رهبری، کارگزاران و مردم نسبت به یکدیگر.

چهارم؛ اهتمام به انطباق قول با عمل در رفتار خود به منظور تأثیرگذاری فرامین بر عاملان حکومت و مردم (هماهنگی مبانی اندیشه‏ای با فعل سیاسی)

پنجم؛ ارائه توصیه‏ها و رهنمودهای لازم به کارگزاران حکومتی هنگام پذیرش مسئولیت‏.

ششم؛ نظارت و مواظبت دقیق بر رفتار و عملکرد مدیران، حتی شیوه زندگی آنان‏.

هفتم؛ سیاست تشویق و توبیخ عاملان حکومت به منظور اجرای عدالت و جلوگیری از بروز انحراف و ظلم و ستم در جامعه.

امام جامعه باید در سختی‌های و تلخی‌های مردم شریک و الگوی آنان باشد

امام علی(ع) در موارد متعددی کارگزاران را به دلیل خطایی که مرتکب می شدند، توبیخ می کرد. به عنوان مثال نامه حضرت به عثمان بن حنیف است. عثمان بن حنیف کارگزار امام علی(ع) در بصره بود. این نامه پس از اطلاع امام علی(ع) از رفتن عثمان به مهمانى‌ای در بصره که او را دعوت کرده بودند، در این نامه از رفتن عثمان به مهمانی‌ای که تهی‌دستان به آن دعوت نمی‌شوند و مختص ثروتمندان است، انتقاد شده است. در این نامه به ساده‌زیستی رهبران و کارگزاران حکومت اسلامی تأکید شده است چراکه امام جامعه باید در سختی‌های و تلخی‌های مردم شریک و الگوی آنان باشد. «أَمَّا بَعْدُ، یا ابْنَ حُنَیفٍ فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْیةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَی مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَیهَا. تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَیكَ الْجِفَانُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِیبُ إِلَی طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِیهُمْ مَدْعُوٌّ.. خیال نمی‌كردم مهمان شدن به سفره قومی را قبول كنی كه محتاجشان را به جفا می‌رانند، و توانگرشان را به مهمانی می‌خوانند.»

نکته دیگری که امام در مساله بیت المال بسیار بدان اهتمام داشتند «رعایت انصاف» بود. امام در چندین خطبه اشاره می کند که مالیات باید با چه معیاری گرفته شود. حضرت فرمود: فأنْصِفوا الناسَ من أنفسکم؛ در روابط با مردم (گرفتن مالیات) انصاف و مدارا را پیشه کنید. تأثیر رعایت عدل و انصاف در راحت گرفتن و راضی بودن مالیات دهنده، در توسعه جامعه و رونق اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. همچنین حضرت سفارش کردند که مالیات را به اندازه ای باید بگیرید که قدرت و توانایی دارند تا به مردم فشار نیاورد تا مردم انگیزه داشته باشند که بمانند و فرار نکنند.

امیرمومنان به مردم و مشکل فقر آنان توجه شگرفی داشت

امام به مردم و مشکل فقر آنان توجه شگرفی داشت. لذا اولویت او در اداره جامعه رسیدگی به مردم و آسایش و امنیت آنان از دغدغه‏های حکومتی حضرت علی (ع) بوده است. «اِنَّ اللَّهَ تَعالی‏ فَرَضَ عَلی‏ اَئِمَّة ِالْحَقِّاَنْ یُقَدِّرُوا اَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَة ِالنَّاس ِ…؛ خدای تعالی به پیشوایان حق واجب گردانیده که خود را با مردم تنگدست برابر نهند تا اینکه فقیر و تنگدست را پریشانی‏اش فشار نیاورده نگران نسازد.»

فقر و ضعف عمومی مردم و مشکلات و رنج‏های آنان، حضرت را می‏آزرد به گونه‏ای که شکوه می‏کرد چگونه من راحت بخوابم و دلخوش باشم که امیر مردم هستم در حالی که شاید در حجاز و یمامه و اطراف، افرادی باشند که گرسنه یا تشنه به سر برند.

حضرت دریافت که جامعه نیازمند اصلاحات اساسی است و می‏بایست تبعیض‏های ناروا و ظالمانه از جامعه زدوده شود، اموال به تاراج رفته از بیت المال و بخشش‏های نابجای به دیگران متوقف شده یا بازپس گردانده شود و میان صاحبان اصلی آن به مساوات تقسیم گردد. والیان فاسد از مصادر امور برکنار شده و به جای آنان، عناصر صالح، باتقوا و شایسته، زمامداری جامعه اسلامی را بر عهده گیرند. ظلم و ستم از جامعه رخت بربندد و به جای آن عدالت و اخوت اسلامی حکمفرما شود.

امام علی (ع) برنامه اصلاحی خود را در ابعاد سیاسی، اقتصادی و مالی، حقوقی و اخلاقی از همان بدو زمامداری خویش اعلام نمود. از ظاهرسازی و ترویج شعائر توخالی و تظاهر به دینداری به شدت ناراحت بود. حضرت امیر(ع) فرمودند: «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ أَنْ تَذْکُرَهُ إِلاَّ عَلَی حَقّ»؛ امیرالمؤمنین دستور دادند که نام خدا را بزرگ بشمر و جز برای حق نام خدا را بر زبان نیاور. وقتی به تاریخ نگاه می‌کنیم، موارد زیادی می‌بینیم که خدا را پوشش رسیدن به باطل قرار داده اند. به اسم «دین» دنبال «دنیا» هستند. به نام «حق» به دنبال رسیدن به «باطل» هستند.