بهرام امیر احمدیان: در سال‌های سیطره حزب عدالت و توسعه، هر گاه در ترکیه موقعیت حزب حاکم در فضای سیاسی داخلی با چالش مواجه شده، دولت با پدید آوردن تحولی در سیاست خارجی، توجه افکار عمومی را به بیرون از مرزهای سیاسی منعطف می سازد؛ در برخی مواقع با مشارکت در ائتلاف‌های بین المللی در چارچوب ناتو، و برخی دیگر با ورود به بحران به تنهایی (نمونه صحنه عملیات نظامی در سوریه). در روزهای پایانی ماه آوریل، سفر اردوغان به عراق نمونه بارز این بازی سیاسی است.
عراق سالهاست در ابعاد نظامی -استراتژیک با تجاوز نظامی و نقض حریم هوایی و بمباران بخشهای از شمال خود،از سوی ترکیه به بهانه مبارزه با (پ.ک.ک) روبروست. از سوی دیگر ترکیه با احداث سدهای متعدد بر روی رودهای دجله و فرات مانع از جریان طبیعی آب به کشور های پایین دست و ایجاد بحران آب در عراق شده است.
حتی ترکیه مبادله آب با نفت را هم مطرح می کند؛ بازی خطرناکی که سبب بحرانی جهانی خواهد شد. اشرف غنی در افغانستان نیز همین تز را دنبال می کرد و طالبان هم، اکنون از آن بهره می‌گیرد.امامعلی رحمان نیز سالهاست که می گوید ارزش آب کمتر از ارزش نفت نیست.زمانی نه چندان دور دشت‌های حاصلخیز بین النهرین با آب‌های رودهای دجله و فرات آبیاری می شد و کشاورزی بخش مهم فعالیت اقتصادی عراق بود. اکنون با گذشت دو دهه از سرنگونی رژیم بعث و کاهش منابع آبی به سبب خودخواهی های ترکیه در کاستن از حجم رها سازی آب، بخش کشاورزی و به تبع آن محیط زیست عراق و مناطق هم مرز آن در ایران با بحران کم آبی مواجه شده و با خشک شدن تالاب‌ها، ایجاد پدیده ریزگرد ها، موجب تغییرات اقلیمی و زیان‌های بسیار به هر دو طرف شده است. اکنون ترکیه در صدد بهبود روابط با عراق است.
سفر 24 آوریل اردوغان به عراق و دیدار با السودانی نخست وزیر عراق برای امضای یادداشت تفاهم چهار جانبه بین ترکیه، عراق، قطر و امارات متحده عربی جهت همکاری مشترک در پروژه 17 میلیارد دلاری «جاده توسعه» عراق با حضور وزرای قطر و امارات عنوان شده است.این پروژه جاده ای و ریلی 1200 کیلومتری که سال گذشته مطرح شده است، قصد دارد عراق را به یک مرکز ترانزیت تبدیل کند و آسیا و اروپا را با اتصال بین بندر بزرگ فاو در جنوب عراق، غنی از نفت و ترکیه در شمال متصل کند. رئیس جمهوری ترکیه در بیانیه ای پس از گفتگو با عبداللطیف رشید، رئیس جمهوری عراق، ارشد ترین مقام کرد در عراق، گفت که «عراق باید انواع ترور را ریشه کن کند». ترکیه عراق را به دادن پناهگاه به مبارزان پ.ک.ک متهم می کند.
رئیس جمهوری عراق اعلام کرده است که بغداد از کار مشترک برای مبارزه با تروریسم حمایت می کند ولی در عین حال مخالف استفاده از قلمرو خود برای حمله به هر همسایه است و با هر گونه حمله به خاک عراق مخالف است. عراق و ترکیه در جریان سفر یک روزه اردوغان بیش از ۲۰تفاهمنامه در مورد همه چیز از همکاری های فرهنگی و کشاورزی گرفته تا آموزش و بهداشت امضا کردند. تجارت دوجانبه ترکیه با عراق در سال 2023 به ارزش 19.9 میلیارد دلار بود که از 24.2 میلیارد دلار در سال 2022 کمتر است.
در سه ماه اول سال 2024، صادرات ترکیه به عراق 24.5 درصد افزایش یافت، در حالی که واردات 46.2 درصد کاهش یافت.در سال 2022 مجموع تجارت ایران به عراق 8/7 میلیارد دلار بوده است(3/7 میلیارد دلار صادرات و 457 میلیون دلار واردات) که در مقایسه با ترکیه بیش از سه برابر کمتر بوده است.
مهمترین عوامل توجه ترکیه به بهبود و افزایش روابط اقتصادی با عراق، اوضاع نابسامان اقتصادی و سیاسی اردوغان و حزب او در ترکیه است. انتخابات شهرداری های ترکیه موید این رویداد است. نکته مهم و استراتژیک آن است که ترکیه مایل است این مسیر از کردستان عراق بگذرد. در این صورت ترکیه قصد آن دارد که با تسلط بر راه‌های اقلیم کردستان، نظارت بیشتری بر پ.ک.ک داشته باشد. گذر کریدور از منطقه نا آرام کردستان عراق اگرچه به زعم ترکیه امکان کنترل بر منطقه را تسهیل می کند، از سویی برای حضور ایران در اقلیم کردستان عراق هم مانع ایجاد می کند و مهمتر اینکه خطر نا امنی مسیر را افزایش می دهد که مانند کریدور اقتصادی چین-پاکستان(CPEC) است.
چین در صدد بهبود اوضاع اقتصادی پاکستان و تسهیل تامین انرژی خارج از آب‌های تحت کنترل غرب است، ولی این جریان از منطقه نا امن بلوچستان پاکستان می گذرد و در شمال با منطقه نا آرام سین کیانگ و بزرگراه قراقوروم روبروست. اردوغان و حزب عدالت و توسعه می خواهند به هر نحوی دوباره در قدرت بمانند، بنابراین به اقداماتی با خطرپذیری بزرگ دست می زنند که از این راه هواداران خود را دلگرم سازند. در عین حال ترکیه در صدد رویارویی با حضور پررنگ ایران در عراق است که از جنبه های اقتصادی و سیاسی می تواند نقش سازنده و تاثیر گذاری در آینده عراق داشته باشد.
در جریان اجلاس سران گروه 20 در هندوستان این کریدور به نام کریدور هند-خاورمیانه-اروپا تعریف شده است و درگیری حماس با اسرائیل تحقق آن را به تاخیر انداخته است. پیشتر کریدور عراق-ترکیه-اروپا با اعلام سرمایه گذاری فرانسه مطرح شده بود. کریدور امارات متحده، قطر،عراق، ترکیه دارای منطق اتصالات نیست زیرا امارات و قطر بدون عبور از کویت(یا عربستان) نمی توانند با عراق اتصال زمینی داشته باشند. اگر قرار باشد که کالاها از امارات و قطر وارد این کریدور بشود یعنی کریدوری زمینی است و نیاز به اتصالات ریلی و جاده ای خواهد داشت .
در دوره تنش روابط قطر با شورای همکاری خلیج فارس، ایران ابتکار «کریدور خلیج فارس-دریای سیاه» را با قطر، ارمنستان،جمهوری آذربایجان و ترکیه معرفی کرد و خواستار پیاده سازی آن شد. جمهوری آذربایجان به دلیل حضور ارمنستان از همکاری پا پس کشید. ارمنستان فاقد شبکه ارتباطی مناسب بود. امکانات و تسهیلات زیر ساختی برای اتصال قطر با یکی از بنادر ایران در خلیج فارس فراهم نشد.
سرانجام این ابتکار با بی تفاوتی ترکیه و بعدها با بهبود روابط قطر با شورای همکاری خلیج فارس به فراموشی سپرده شد. با نگاهی به روند امور، می توان گفت که عملکرد و روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه در عراق موفق تر از ایران بوده است. منطق اقتصاد بیشتر متکی به موازنه هزینه- سود است و از منطق ریاضی پیروی می کند که در آن اخلاق و ایدئولوژی دخالتی ندارد. تعداد گردشگران ترکیه به عراق در مقایسه با ایران ناچیز است، ولی آمار روابط اقتصادی نشان از موفقیت ترک‌ها دارد ، البته سهم بیشتر واردات ترکیه از عراق شامل نفت خام است.
