بهرام امیراحمدیان: رئیس شورای اروپا در تاریخ مهر ماه 1402 با انتقاد از روسیه، ناتوانی این کشور در تامین امنیت و صلح برای قره‌باغ را خیانت به ارامنه دانست.

بنا به اظهار وی روسیه می‌خواست در آنجا سرباز داشته باشد تا توافق صلح و امنیت را ضمانت کند،اما  عملیات نظامی که توسط جمهوری آذربایجان در ماه سپتامبر 2023 انجام شد کوچکترین واکنشی را از سوی نیروهای صلحبان روسی در منطقه بر نیانگیخت.

از سوی دیگر، اتحادیه اروپا نیز هیچ نیرو یا حضور نظامی در آنجا نداشت.ما به حمایت از ارمنستان متعهد هستیم. ما باید به تعامل در سطح سیاسی و دیپلماتیک ادامه دهیم تا تمامیت ارضی ارمنستان کاملا رعایت شود.قره باغ منطقه ای عمدتا ارمنی نشین واقع در خاک جمهوری آذربایجان، منطقه ای بحرانی در قفقاز است. برای قرن ها، آذربایجانی های مسلمان و ارمنی های مسیحی، که هر دو قره باغ را خانه خود می دانند، بر سر اینکه چه کسی باید آن را کنترل کند، اختلاف نظر داشتند. 

هنگامی که امپراتوری روسیه در سال 1917فروپاشید، تنش بین ارامنه و آذری ها، دوباره شعله ور شد. در قفقاز جمهوری مستقل آذربایجان، ارمنستان و گرجستان شکل گرفت. سه سال بعد، روسیه تحت کنترل کمونیست ها، سیطره خود را بر کشورهای مستقل منطقه قفقاز قرار داد و آنها را در  ترکیب آنچه که به اتحادیه جمهوری های سوسیالیستی شوروی تبدیل شد، قرار داد.در ابتدا تصمیم گرفته شد که «قره باغ» بخشی از ارمنستان باشد. اگرچه مورخان در مورد دلایل اختلاف نظر دارند، تصور می شود که ادغام اولیه قره باغ در جمهوری ارمنستان طرحی برای اطمینان از حمایت ارمنی ها از حکومت شوروی بوده است. اما کمیسر جدید ملیت‌های شوروی، جوزف استالین، این تصمیم را لغو کرد. 

در سال ۱۹۲۳قره باغ کوهستانی با وجود آنکه ۹۴درصد از جمعیت آن در آن زمان ارمنی بودند،به یک استان خودمختار در جمهوری آذربایجان تبدیل شد.ارمنی های قومی شکایت کردند که آذربایجان خودمختاری آنها را محدود کرده است و ادعا می کردند که آذربایجان علیه آنها تبعیض قائل می شود، اما حکومت شوروی تحمل ملی گرایی قومی را نداشت و اعتراضات مختلف علیه وضعیت موجود را نادیده گرفت .

با فروپاشی شوروی در اواخر دهه ۱۹۸۰، ارمنیهای قومی ناراضی قره باغ کوهستانی، درخواست کردند که مستقل یا بخشی از جمهوری ارمنستان شوند. آذربایجان با سرکوب جدایی طلبان در سال 1988 به این خواسته به شدت مخالفت کرد. در سال ۱۹۹۱، آذربایجان و ارمنستان استقلال خود را از شوروی اعلام کردند و درگیری منطقه ای در قره باغ کوهستانی به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد.درگیری بینطرفین از 1988 آغاز شد. در این درگیری 25 هزار نفر در خشونت های بین قومی و جنگ تلخ در 1992-1994 از دو طرف جان خود را از دست دادند. 

بیش از 700 هزار نفر آذری و بیش از 400 ارمنی قومی مجبور به فرار از سرزمین های اغلب اجدادی خود شدند.هر دو طرف در طول جنگ قره باغ کوهستانی درگیر پاکسازی قومی شدند؛ آذربایجانی ها علیه ارمنی های قومی و نیروهای ارمنی علیه آذری ها. با وجود تلفات انسانی وحشیانه، مذاکرات بین طرفین بارها شکست خورد.

سرانجام با مصوبه شورای امنیت سازمان ملل آتش بسی بین دو طرف از می سال 1994 برقرار و گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری در اروپا نظارت بر آن را بر عهده داشت.  تا قبل از آغاز جنگ تمام عیار در 2020 چندین بار درگیری بین طرفین در خط تماس روی داد و طی سالها با ابتکار سازمانهای بین المللی و شخصیتهای سیاسی، نشستهای دوجانبه و چند جانبه ای هم برگزار شد ولی سودی حاصل نشد و وضعیت نه جنگ نه صلح همچنان ادامه یافت.  

پس از جنگ 44 روزه جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان و بازپسگری مناطق اشغالی قره باغ کوهستانی و هفت استان آذربایجانی پیرامونی آن در نوامبر 2020 (با کمک‌های تسلیحاتی و مشاوره نظامی ترکیه و اسرائیل)، با میانجیگری روسیه موافقتنامه ناهماهنگ و مناقشه برانگیزیرا امضاء کردند. در راستای پیروی از متن این موافقتنامه نیروهای پاسدار صلح روسی وارد منطقه شدند و مقرر شد نیروهای نظامی روسیه در منطقه قره باغ مستقر و بر آتش بس نظارت و از درگیری دو طرف جلوگیری نمایند. 

سوء برداشتهای بسیاری در اجرای بندهای آن بویژه بند 5(دالان لاچین برای ارتباط ارامنه قره باغ با ارمنستان) و بند 9 برای ارائه تسهیلات عبور و مرور از سوی ارمنستان (بین جمهوری خود مختار نخجوان، بخش برونگان جمهوی آذربایجان در غرب ارمنستان) و خاک اصلی جمهوری آذربایجان (در شرق ارمنستان)، اختلافات عمیقی بین دو طرف پیش آمد. این موارد تا سپتامبر سال جاری ادامه داشت.

تنش‌های نظامی در قره‌باغ در۱۹سپتامبر 2023 (۲۸شهریور 1402) زمانی آغاز شد که باکو اعلام کرد که در این منطقه یک عملیات «ضدتروریستی» را آغاز کرده و خواهان خروج نیروهای نظامی ارمنستان از قره‌باغ است.

ارمنستان اعلام کرد که هیچ نیروی نظامی در قره‌باغ ندارد و اقدام باکو را «تهاجم گسترده» خواند.با محاصره نظامی قره باغ توسط ارتش آذربایجان، طبق گزارش‌ها، 120هزار نفر ارمنی که مدتها تحت تحریم امکانات درمانی و معیشتی سخت آذربایجانی ها بودند، ناگزیر از این منطقه به ارمنستان مهاجرت و منطقه قره باغ خالی از سکنه شد.

ساکنان ارمنی قره باغ از گذشته های دور از ساکنان اصلی این سرزمین هستند و طبیعی بود که ساکنان ارمنی قره باغ از بیم جان و نبود امنیت از سوی نیروهای افراطی آذری، سرزمین خود را ترک کردند.

اکنون آنها خواهان بازگشت به خانه های خود هستند و جمهوری آذربایجان ناگزیر به دفاع از حقوق آنان و امکان بازگشت به خانه و کاشانه در قره باغ است. بنا به گزارش رویترز دادگاه جهانی در لاهه، روز جمعه 17 نوامبر 2023 به آذربایجان دستور دادتا ارمنی های قومی را که در ماه سپتامبر از قره باغ کوهستانی فرار کرده اند، بازگردانند و ارمنی های باقی مانده در منطقه محاصره شده را به عنوان بخشی از مجموعه اقدامات اضطراری حفظ کنند.

اکنون جمهوری آذربایجان ناگزیر به پذیرش ساکنان ارمنی قره باغ و تعیین تکلیف حقوقی و قانونی آنان برای پذیرش شهروندی است. بحران همچنان ادامه دارد.