اطلاعات نوشت: با تحول نقش مواد معدنی راهبردی در اقتصادهای آینده‌محور، عناصر نادر خاکی به یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منابع جهان تبدیل شده‌اند. این عناصر، پایه و اساس فناوری‌های پیشرفته همچون انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع الکترونیک، خودروهای برقی و صنایع دفاعی محسوب می‌شوند. به همین دلیل، کشورهایی که دارای ذخایر غنی عناصر نادر خاکی هستند، از موقعیت ویژه‌ای در معادلات جغرافیای سیاسی (ژئوپلتیک) و زنجیره تأمین جهانی برخوردارند.

اهمیت جهانی این عناصرکمیاب تاجایی است که اخیرا دونالد ترامپ گفته است که در ازای تداوم کمک‌های نظامی وحمایتی آمریکا به اوکراین، خواهان دریافت عناصر کمیاب خاکی ومعدنی از کی‌یف است وتفاهم نامه اولیه دراین خصوص هم بین دوکشور به امضا رسیده است.

واقعیت این است که همه ۱۷ عنصر کمیاب خاکی کاربرد صنعتی دارند و در طیف گسترده‌ای از فناوری‌های روزمره و پیشرفته، از لامپ‌های روشنایی گرفته تا موشک‌های هدایت‌شونده، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به عنوان مثال برای تولید نمایشگرهای تلویزیون عنصر یوروپیوم ضروری است، عنصر سریم در پرداخت شیشه و پالایش نفت کاربرد دارد و عنصر لانتانوم یکی از اجزای کلیدی در مبدل‌های کاتالیزوری خودروهاست. 

نئودیمیوم و دیسپروزیم نیز در ساخت آهنرباهای بسیار قوی و ماندگار به کار می‌روند که نیاز به نگهداری کمی دارند. این ویژگی باعث می‌شود استفاده از آن‌ها در توربین‌های بادی دریایی که دور از سواحل نصب می‌شوند، مقرون‌به‌صرفه باشد.

در همین حال ،چین دهه‌هاست با سرمایه‌گذاری گسترده در پالایش عناصر کمیاب، از ذخایر خود بیشترین بهره را برده است،این کشورهمچنین تعداد زیادی حق ثبت اختراع در زمینه تولید عناصر کمیاب ثبت کرده ؛ اقدامی که ورود شرکت‌های خارجی به این صنعت را دشوار کرده است.

در حال حاضر آمریکا و اتحادیه اروپا بیشتر عناصر کمیاب مورد نیاز خود را از چین تامین می‌کنند، اما هر دو در تلاش‌اند با افزایش تولید داخلی و بهبود فرآیند بازیافت، وابستگی خود به پکن را کاهش دهند واین ابزار قدرت رااز دست چین بیرون آورند وعلت فشار ترامپ براوکراین برای برخورداری از عناصرکمیاب خاکی نیز همین است.

بخصوص اینکه غرب به خاطر دارد در سال ۲۰۱۹ و در اوج جنگ تجاری آمریکا و چین، رسانه‌های دولتی چین هشدار دادند که ممکن است صادرات عناصر کمیاب به آمریکا متوقف شود. ژاپن پیش از این در سال ۲۰۱۰ با چنین اقدامی روبه‌رو شد، زمانی که پکن در واکنش به یک مناقشه ارضی، ارسال این فلزات به توکیو را متوقف کرد.

مجموع این موضوعات، به خوبی اهمیت استراتژیک این عناصرنادرخاکی درجهان امروز ومعادلات قدرت را نشان می دهد.

موقعیت منحصربفرد ایران

طبق گزارش نشریات معتبر علمی و تحلیلی، ایران حدود ۳۲ میلیون تن ذخیره اکسید عناصر نادر خاکی در اختیار دارد؛ رقمی که کشور را از لحاظ حجم ذخایر در بین۱۰  کشور نخست جهان قرار می‌دهد این رقم با ذخایر کشورهایی مانند چین، ویتنام، روسیه و برزیل قابل مقایسه است و اهمیت بافت زمین شناسی (ژئولوژیک) ایران در بازار عناصر راهبردی (استراتژیک) را دو چندان می‌کند.

همچنین مرکز مطالعات خاورمیانه (MEI) بر این نکته تأکید دارد که ایران، همراه با ذخایر غنی و موقعیت جغرافیایی خود می‌تواند نقشی کلیدی در تأمین مواد اولیه مورد نیاز فناوری‌های پاک، صنایع الکترونیک و خودروهای برقی در سطح منطقه و جهان ایفا کند.

برای اولین بار در ایران، محققان دانشگاه صنعتی امیر کبیر، عناصر کمیاب خاکی را استخراج کرده و عناصر فلزی را از باطله کارخانه های معدنی جدا  وفرآوری کرده و آهن تولید کردند. همچنین مطالعات گسترده و نیمه گسترده با روش های ژئوشیمیایی و ژئوشیمی و زمین شناسی بر روی مناطقی مانند ذخایر مگنتیت آپاتیت چغارت، چادرملو و اسفوردی و کانسارهای آهن فسفر در ایران مرکزی و دگرسانی ها و لاتریت و پلاسر و در خاکستر زغال سنگ، ذخایر بوکسیت انجام شده است.

این رخداد، نقطه شروع جدی برای ایجاد زنجیره ارزش "REE" در کشور به حساب می‌آید و نشان‌دهنده عبور ایران از مرحله صرف ذخایر خام به سمت فعالیت‌های دانش‌بنیان و صنعتی است.

بدین ترتیب، ایران با شناخت اهمیت این بخش تلاش دارد از طریق جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، افزایش همکاری‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، این صنعت را ارتقا دهد. طبق تحلیل پایگاه اینترنتی MEI، توسعه این حوزه می‌تواند ضمن کمک به امنیت زنجیره جهانی REE، اقتصاد ایران را نیز متنوع نموده وآن را به بازیگر منطقه‌ای قابل اتکا بدل سازد.

درواقع ،ایران می تواند با تکیه بر ذخایر عظیم عناصر نادر خاکی (REE) به عنوان ماده خام راهبردی، وارد مسیر جدیدی برای تقویت اقتصاد و فناوری ملی شود؛ هرچند فعلاً از نظر تولید صنعتی بی‌رقیب نیست، اما جایگاه کشور از نظر منابع معدنی، نویدبخش حضور فعال‌تر در زنجیره جهانی این عناصر حیاتی در آینده نزدیک است.

اولین ورود جدی

خبری خوش که در هفته پایانی فروردین ماه منتشر شد حکایت از ورود جدی کشور برای افزایش سهم خود از بازار جهانی عناصر راهبردی یا عناصر نادر خاکی داشت. ۲۸ فروردین ماه بود که وزارت صنعت، معدن و تجارت خبر داد: "نخستین طرح تولید مونازیت در ایران و غرب آسیا با حضور وزیر صنعت، معدن و تجارت به بهره‌برداری رسید. این شروع را می‌توان نقطه شروع خوبی برای بهره برداری عملیاتی از عناصر نادر خاکی دانست. 

مونازیت یک ماده معدنی فسفاته عمدتاً قهوه ای مایل به قرمز است که حاوی عناصر کمیاب خاکی است. مونازیت به دلیل تنوع در ترکیب، گروهی از کانی ها محسوب می شود.

این ماده کاربرد وسیعی از صنایع کشاورزی، پزشکی و هوافضا تا تولید فولاد و تراشه‌های الکترونیکی و ژنراتورهای الکتریکی دارد.

مونازیت علاوه بر ویژگی‌های فیزیکی خاص خود، در صنایع انرژی هسته‌ای نیز کاربرد دارد. وجود مقدار قابل توجهی توریم در این کانی، آن را به گزینه‌ای بالقوه برای جایگزینی اورانیوم در برخی از راکتورهای هسته‌ای تبدیل کرده است. این ویژگی موجب شده تا کشورهایی که دارای ذخایر غنی مونازیت هستند، به توسعه فناوری‌های مرتبط با استخراج و بهره‌برداری از این ماده معدنی علاقه‌مند شوند.

با بهره‌برداری از این طرح کشورمان در ساخت و تولید تجهیزات فوق پیشرفته گام‌های جدیدی خواهد برداشت.

سیدمحمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت دراین باره اظهارمی کند: تعداد معدودی از کشورها موفق به تولید عناصر خاکی نادر هستند و این رویداد در کشورمان از اهمیت زیادی برخوردار است.

وی ابراز امیدواری می کند که با فعال شدن این کارخانجات دستیابی کشور به صنایع فناوری بالا «های‌تک» با سرعت بیشتری ادامه یابد.

وزیر صنعت، فرآوری عناصر نادر خاکی را از اقدامات مبنایی برای توسعه صنایع فوق پیشرفته دانست و ادامه می دهد: امیدواریم با همت متخصصان دامنه تولید و فعال‌سازی برنامه‌های پروژه‌محور در جهت رسیدن به اهداف اسناد بالادستی گسترده شود.

با وجود افتتاح این کارخانه، باید توجه داشت تولید عناصر نادر خاکی ایران در سطح جهانی هنوز محدود است و نام کشور ما در میان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فعلی دنیا دیده نمی‌شود. عمده ذخایر کشور هنوز فرآوری و وارد بازار جهانی نشده و توسعه فناوری استخراج و صنایع پایین‌دستی از الزامات این حوزه است.

عناصر نادر خاکی و آینده فناوری ایران

همان گونه که اشاره شد،عناصر نادر خاکی نقش محوری در تولید محصولات راهبردی از جمله باتری‌های خودروهای برقی، توربین‌های بادی، سامانه‌های الکترونیکی و تجهیزات انرژی‌های نو دارندولذا با سرمایه‌گذاری صحیح، ایران می‌تواند بخشی جدی از نیاز داخلی و حتی صادرات منطقه‌ای این مواد را تأمین کند و جایگاه خود را در پازل آینده صنعتی و فناوری جهان تثبیت سازد.

در حالی که ایران از نظر ذخایر عناصر نادر خاکی دارای جایگاه ممتازی است، بالفعل‌شدن این ثروت ملی منوط به تقویت زیرساخت‌های فناوری، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد صنایع فرآوری دانش‌بنیان خواهد بودو افتتاح کارخانه فرآوری عناصر نادر خاکی گامی مهم در این مسیر به شمار می‌رود و چشم‌انداز را برای تبدیل ایران به بازیگری مهم در این بازار استراتژیک روشن‌تر می‌سازد.