بهرام امیراحمدیان: در اثنای پیشروی طالبان در تابستان سال ۱۴۰۰ در افغانستان و سقوط مشکوک دولت در کابل و فرار رئیس جمهوری، تعدادی از خلبانان ارتش افغانستان هواپیماهای آمریکایی را به کشورهای همسایه ازبکستان و تاجیکستان منتقل کردند. اخیرا ایالات متحده با مذاکرات با دولت ازبکستان تصمیم به فروش و واگذاری تعدادی از این هواپیماها و هلی کوپترها به ارتش ازبکستان گرفته و مقدمات حقوقی واگذاری با تعمیر و تامین قطعات انجام گرفته است.
حکومت افغانستان ادعا می کند که چون این هواپیماها به افغانستان تعلق دارد، جزو اموال دولت افغانستان است و باید به این کشور باز گردانده شوند. در دوره حضور نیروهای ائتلاف در افغانستان، تعداد زیادی تجهیزات و سلاح های پیشرفته مورد نیاز نیروهای خارجی از خارج از مرزهای افغانستان وارد این کشور شده و زیر نظر دولت قانونی افغانستان بکار گرفته می شدند. در این دوره بسیاری از هزینه های دولت افغانستان (از جمله حقوق پرسنل دولتی) از طریق کمکهای مالی بلاعوض سازمان‌های بین المللی، ناتو و عمدتا ایالات متحده آمریکا تامین می شد.
بنابراین دولت افغانستان توان مالی پرداخت قیمت سلاحها و تجهیزات و هزینه های حضور نیروهای خارجی را نداشته است. با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و آغاز توطئه ای با حضور زلمی خلیلزاد نماینده آمریکا در امور صلح افغانستان و امضای پیمان صلح بین طالبان و دولت قانونی افغانستان(ریاست جمهوری اشرف غنی) با میانجیگری قطر، سرنوشت ملت افغانستان به گونه ای دیگر رقم خورد. طبق این موافقتنامه روند انجام موافقتنامه که در سند آن طالبان «امارت اسلامی افغانستان» و دولت افغانستان «دولت کابل» معرفی شده بود، یک دولت قانونی به سطح یک پایتخت و یک جریان چریکی به سطح «امارت» ارتقا داده شده بود.
این مورد آغاز فروپاشی دولت افغانستان بود که بنا به ملاحظاتی که مورد نظر رئیس جمهوری ایالات متحده و نماینده او (زلمی خلیل زاد) بود، زیربنای سقوط دولت قانونی و روی کار آمدن جنبش طالبان شکل گرفت. خروج شتابزده نیروهای ائتلاف از افغانستان در چارچوب موافقتنامه صلح در دوحه قطر در سال ۲۰۲۱ در آغاز زمامنداری جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده، ثبات منطقه بر هم خورد و طالبان بدون هیچ موانعی قدرت را بدست گرفتند.در این دوره بیرون کشیدن تجهیزات نظامی ائتلاف و بویژه ناتو از افغانستان دغدغه اصلی ایالات متحده بود. برای این عملیات سه مسیر در پیش رو قرار داشت.
بهترین و نزدیکترین برای آمریکا، از طریق پاکستان بود. ولی روابط دولت پاکستان با ایالات متحده تیره بود و احزاب و جنبش‌های اسلامی طرفدار طالبان، مسیر را بسته و در برخی موارد اقدام به آتش زدن تانکرهای سوخت به مقصد افغانستان برای تامین سوخت نیروهای ائتلاف کرده بودند.
مسیر دوم از طریق ایران بود که جمهوری اسلامی ایران مخالفت می کرد و آن را مغایر با قوانین و نظام می دانست. مسیر سوم می توانست بسوی شمال به کشورهای همسایه (تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان) باشد.
از طریق ترکمنستان امکان پذیر نبود زیرا ترکمنستان از سال ۱۹۹۵ اعلام بیطرفی کرده بود. دو کشور دیگر هم به سبب مناسبات متعدد و چند جانبه با فدراسیون روسیه (بویژه تاجیکستان وابسته به روسیه) نمی خواستند با ایالات متحده همکاری داشته باشند، هر چند دولت ازبکستان با در اختیار گذاشتن پایگاه نظامی امکان ارسال کمکهای تدارکاتی به افغانستان را تسهیل می کرد. نتیجه این فرایند پس از خروج شتاب زده نیروهای ائتلاف(عمدتا ایالات متحده) به سبب ضرب الاجل موافقتنامه صلح و سقوط مشکوک دولت اشرف غنی و تسخیر پایتخت بدون هیچ نوع مقاومت و فروپاشی ارتش افغانستان، این سلاح ها و تجهیزات در افغانستان۷ میلیارد دلار باقی ماند و موجب تقویت دولت امارت اسلامی افغانستان شد.
بطوری که در برگزاری جشن سومین سالگرد تاسیس این امارت در مرداد ماه سال جاری، در رژه نیروهای نظامی، تجهیزات و تسلیحات غربی فراوانی به نمایش گذاشته شده و قصد آن داشتند که به کشورهای همسایه نشان دهند که طالبان تنها یک جنبش نیست بلکه یک دولت قوی با ارتشی قدرتمند است، جنبشی که پس از سه سال حکومت توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده و متهم به نقض گسترده حقوق بین بشر و حقوق بین الملل است. دولتی که قادر به کنترل مرزهای خود نیست و از فرار میلیونها افغان از مرزهای خود به ایران و پاکستان نمی تواند جلوگیری کند و موجب بحران مهاجرین در کشورهای همسایه شده و پاکستان را وادار به اخراج اجباری صدها هزار افغان از پاکستان کرده است.
جمهوری اسلامی ایران نیز از این تبعات منفی ورود غیر قانونی میلیونها افغان به خاک خود دچار بحران و معضلات فراوان شده است که یکی از آنها تسریع در دیوارکشی ارتش در طول مرز مشترک شده است.
با گذشت بیش از سه سال از سقوط کابل و تسلط مجدد طالبان بر افغانستان، سرنوشت ده‌ها هلیکوپتر و هواپیمای آمریکایی که توسط خلبانان ارتش پیشین جمهوری افغانستان در همان گیرودار ورود طالبان به کابل، به ازبکستان و تاجیکستان منتقل شد، همچنان محل مناقشه است .طالبان این هلیکوپترها و هواپیماها را دارایی مردم افغانستان می‌داند و خواهان بازگشت آنها به خاک این کشور است. اما آمریکا می‌گوید که این تجهیزات نظامی گران‌بها تنها برای استفاده ارتش جمهوری افغانستان در اختیار آنها قرار گرفته بود و مالکیت آنها هیچ گاه به دولت و ارتش وقت افغانستان منتقل نشده بود.
جاناتان هنیک، سفیر آمریکا در ازبکستان در روز ۲۶اوت اعلام کرد که ایالات متحده و ازبکستان در مورد آینده این تجهیزات به توافق رسیده‌اند .آقای هنیک گفت: «این تجهیزات نظامی در ازبکستان باقی می‌مانند. این موضوع حل و فصل شده است.
این تجهیزات هرگز دارایی افغانستان نبودند و متعلق به آمریکایی‌ها هستند. ارتش افغانستان از آنها استفاده می‌کرد، اما ما مالکشان بودیم».در جریان تصرف کابل از سوی طالبان، ۵۸۵نظامی افغان با این تجهیزات که شامل ۲۲هواپیمای نظامی و ۲۴هلیکوپتر از جمله امبرائر ای‌ام‌بی ۳۱۴سوپر توکانو، یواچ-۶۰بلک هاوک، ام دی-۵۳۰، پی‌سی-۱۲و ام آی-۱۷بودند به صورت غیر قانونی وارد حریم هوایی ازبکستان شدند و در این کشور فرود آمدند.
وزارت دفاع طالبان در پاسخ به اظهارات سفیر آمریکا، توافق مزبور را «معامله» خواند و گفت: «هر نوع معامله در رابطه با سرنوشت هلیکوپترها و طیاره‌های افغانستان در ازبکستان، غیر قابل قبول است. با وضاحت اعلام می دارد که ایالات متحده امریکا حق اهدا و مصادره اموال مردم افغانستان را ندارد».وزارت دفاع طالبان همچنین از ازبکستان خواست که از «هر نوع معامله‌ای» در این مورد خودداری کرده و «با توجه به حسن همسایه‌داری تصمیم عاقلانه را پیش گرفته» و هلیکوپترها و هواپیماها را به طالبان تسلیم کند.این در حالی است که مقامات ازبکستان اعلام کردند که این هواپیماها و هلیکوپترها دارایی ایالات متحده است و قابل بازگشت به افغانستان نیست.
همچنین، در اوایل ماه جاری شرکت آمریکایی «سیرا نوادا» قراردادی را مبنی بر ارائه خدمات و فروش به شش هواپیمای پیلاتوس پی‌سی-۱۲در ازبکستان به قیمت ۶۴.۲میلیون دلار امضاء کرد. این هواپیماها بخشی از هواپیماهای آمریکایی مانده در ازبکستان هستند.پیش از این، مقامات ازبک گزارش داده بودند که تصمیم گرفته شده است تجهیزات نظامی که از افغانستان وارد خاک جمهوری می شود، به دولت ایالات متحده بازگردانده شود.
یاد آوری می شود که ازبکستان یکی از معدود کشورهای همسایه افغانستان است که روابط سیاسی و اقتصادی خوبی با حکومت «طالبان» دارد. اخیرا عبدالله آریپوف، نخست وزیر ازبکستان به افغانستان سفر کرده و با چند مقام ارشد حکومت «طالبان» دیدار کرده و توافقنامه های همکاری به ارزش ۲.۵میلیارد دلار را امضا کرده است. به سبب نیازهای مواصلاتی افغانستان به ازبکستان انتظار نمی رود که در شرایط کنونی مساله هواپیماها (بویژه در مساله حقوق مالکیت) در روابط دو کشور خللی وارد سازد.
