مریم مرتضوی نسب خبرنگار اطلاعات نوشت: صحبت از زعفران ایرانی است؛ سوغاتی اصیل، جذاب و گرانبها که پیشینه تاریخی طولانی در شناسنامه خود دارد. زعفران‌کار ایرانی که با دستان پرتوان خود سهم عمده‌ای از تولید زعفران جهان را به خود اختصاص داده، امروز نه‌تنها محصولش بسان سایر تولیدات اصیل ایران، دستخوش آسیب‌های بسیاری شده بلکه هم در جهان با فقدان برندی ملی مواجه است و هم در داخل از رقیبانی دروغین، زخم می‌خورد.

این رقیبان، نمونه‌های تقلبی زعفرانند؛ نمونه‌هایی که در سال‌های نه‌چندان دور جدی گرفته نمی‌شدند اما در بازار متورم این چندسال، چنان حضوری پیدا کرده‌اند که دیگر نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.

دسته‌بندی تقلب‌ها 

تقلب‌هایی که در بازار زعفران انجام می‌شود مختصات متفاوتی دارد که آن‌ها را به دو بخش تقسیم می‌کند، یکی استفاده از ریشه زعفران است و دیگری استفاده از سرگل زعفران. کسانی که از ریشه زعفران در فرآوری زعفران تقلبی استفاده می‌کنند برای رنگ‌دهی ریشه از چند نوع رنگ استفاده می‌کنند؛ در مواردی رنگ زعفران را از خودش استخراج کرده و ریشهاش را با آن رنگ می‌کنند. بعضی دیگر از رنگ‌های شیمیایی خوراکی استفاده می‌کنند، مثل رنگ «کینولین» که یک نوع رنگ خوراکی است و در تولید نوشابه یا بستنی کاربرد دارد. 

بخش دیگری از تقلب‌ها به قسمتی از زعفران محدود می‌شود که حدفاصل ریشه و خود زعفران است که بوررنگ است و می‌تواند به سرگل ورود پیدا کند. متقلبین از آن قسمت بدون دست‌کاری استفاده می‌کنند. خوشبختانه این موارد از نظر آزمایشگاه برای مصرف خوراکی هیچ ایرادی ندارد و فقط عیار زعفران را از لحاظ ممتازی به درجه ‌دو تبدیل می‌کند.

حمید محلاتی، فعال حوزه زعفران در بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌گوید: این گروه از تقلب‌ها که در آن از خود گیاه استفاده می‌شود، هرچند به اصل و هویت بازار زعفران ایران در داخل و خارج کشور ضربه می‌زند ولی سلامت مصرف‌کننده را تهدید نمی‌کند. تهدید اصلی، محصولی تقلبی است که نه‌تنها نشانی از گیاه زعفران در خود ندارد، بلکه ماده‌ای دست‌ساز است که به رنگ زعفران درآمده و به‌عنوان زعفران اصل به فروش می‌رسد.

برای تولید آن از ماده‌ای نشاسته‌ای مانند خمیرهایی که در ساخت ماکارونی به‌کار می‌رود، استفاده می‌شود. رنگی که به خمیر زعفران تقلبی می‌زنند از یک ماده سمی به نام «تارترازین» ساخته شده که رنگی صنعتی است و مصرف خوراکی ندارد، بلکه از آن برای رنگ‌دهی نخ و فرش و موکت استفاده می‌کنند. بنابراین مصرف آن در صنایع خوراکی جرم محسوب می‌شود.

اصالتی که تهدید می‌شود

تاکنون آمار موثقی از میزان زعفران تقلبی در بازار منتشر نشده است اما کشف و ضبط زعفران‌های تقلبی در بازار داخلی یا در مبادی خروجی کشور را لابه‌لای خبرها می‌توان دید؛ چنان‌که اوایل زمستان سال گذشته، این خبر را  در منابع رسمی خواندیم که طی چند روز، ۲۰۰ کیلو زعفران صادراتی تقلبی در اداره گمرک خراسان رضوی کشف و ضبط شد.

چندی پیش رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران اعلام کرد قیمت زعفران در بازارهای جهانی حدود 30درصد کمتر از  زعفرانی است که از کشاورز خریداری می‌شود، زیرا بی کیفیت و تقلبی است. 

محلاتی نیز با تأکید بر این که گران‌شدن زعفران و نوسانات قیمتی بالای آن، متقلبین را بیشتر وسوسه می‌کند، می‌گوید: تحلیل ما این است که تقریبا 20 درصد از سهم زعفران در بازار به زعفران تقلبی اختصاص دارد.

 این جریان ده سالی است به کشور ما ورود پیدا کرده و روزبه‌روز بیشتر می‌شود. معمولا برندهایی که مجوز بهداشتی و علامت استاندارد دارند به این سمت‌ نمی‌روند، اما متأسفانه به‌تازگی کسانی به‌راحتی چاپخانه‌ پیدا کرده و بسته‌بندی مشخصی برای محصولشان تدارک می‌بینند؛ آن‌هم با برندی که نه مجوز دارد نه استاندارد و نه شماره ثبت. این عناوین به‌وفور در چاپخانه‌های مشهد به فروش می‌رود، بعضی هم سهوا نشان استاندارد را روی آن می‌زنند اما چون جا و مکان مشخصی ندارند، کسی به آن‌ها دسترسی ندارد؛ به‌خصوص که به‌صورت دست‌فروش در سطح بازار کار می‌کنند.

امروز برندهای مختلف در بازار داخلی، هر مثقال زعفران را بین 600 تا 750 هزار تومان قیمت‌گذاری کرده و می‌فروشند اما هر مثقال زعفران تقلبی برای تولیدکننده آن در نهایت 20 هزار تومان تمام می‌شود که در حال حاضر آن را حدود 200 تا 250 هزار تومان در بازار می‌فروشند. 

وقتی خریدار یا مغازه‌دار با زعفرانی مواجه می‌شود که یک بسته‌بندی مشخص با 250 هزار تومان قیمت دارد به خرید آن وسوسه می‌شود. از طرف دیگر، این کار برای متقلبی که یک کالای 20 هزار تومانی را 200 یا 250 هزار تومان می‌فروشد، ارزش افزوده زیادی دارد، درحالی ‌که تولیدکننده زعفران حقیقی که هر مثقال 580 الی 600 هزار تومان برایش تمام می‌شود، آن را 620 هزار تومان می‌فروشد که در نهایت 50 هزار تومان روی یک بسته سود می‌کند.

سازمان ملی استاندارد و غذا و دارو با جدیت پیگیراین موضوع هستند اما زعفران تقلبی چنان سطح وسیعی از بازار را گرفته که در عمل نمی‌توانیم اقدام مؤثری انجام بدهیم.

 این تاجر و کارشناس زعفران تأکید می کند:مبدأ ماده اصلی زعفران تقلبی، هندوستان است؛ این ماده خمیرمانند به‌صورت قاچاق و با شکل و شمایل زعفران با لنج به بنادر می‌آید و در ایران بسته‌بندی می‌شود. زعفران تقلبی معمولا در شهرهایی که مبدأ زعفران هستند، تولید می‌شود و باوجود نیاز به تبحر خاص، خیلی رواج دارد اما مبحث اصلی، تولید زعفران تقلبی هندی است که بیشتر بازار را درگیر خود کرده و می‌تواند در یک محل دومتری هم آماده شود.

هندی‌ها به این محصول، «پوچاپتین» می‌گویند ولی در ایران به نام زعفران هندی معروف شده است. این زعفران به علت داشتن خمیرمایه‌‌، بعد از ده دقیقه در آب حل می‌شود و چون رنگ تارترازین دارد که رنگی مصنوعی و سمی و بسیار قوی‌تر از رنگ زعفران است، کاملا خودش را نشان می‌دهد.

نشانه‌های زعفران اصل

محلاتی با بیان این که تشخیص این زعفران قبل از خرید دشوار است، توصیه می‌کند که افراد در خانه آن را امتحان کنند، به این‌صورت که وقتی آن را با دست بفشارند کاملا در آب حل شده و له می‌شود. 

زعفران اصل چند نشانه دارد، اول این که مزه تلخ دارد؛ بنابراین هرآنچه که غیر از تلخی در آن باشد مثل شوری، تندی یا شیرینی، اضافاتی است که به زعفران افزوده شده است.

 دوم افزودن اضافاتی مانند نوشابه یا روغن به زعفران است که آن را سنگین‌تر کند. تشخیص این موارد به عهده آزمایشگاه است، بنابراین یک مشتری تنها با دیدن نمی‌تواند اصل یا تقلبی بودن آن را تشخیص بدهد. 

تنها راهی که خریدار قبل از خرید می‌تواند به اصالت زعفران پی ببرد این است که از مراکز معتبر زعفران بخرد یا شماره زیر علامت استاندارد را که یک کد ده‌رقمی است به سامانه 10001517 که یک سامانه هوشمند است پیامک کند؛ این سامانه با ارسال پیامک، مصرف‌کننده را از اعتبار محصول آگاه می‌سازد.

آغشته به کدام زعفران؟

 طیف وسیعی از خوراکی‌هایی که زعفران‌اندود شده‌اند از جمله شربت‌های زعفران، جوجه‌کباب زعفرانی و چای زعفران، به نوبه خود بازار زعفران را آلوده کرده و سلامت مصرف‌کننده را تهدید می‌کنند.

محلاتی می‌گوید: رستوران‌هایی هستند که 10 درصد زعفران مصرفی آن‌ها اصل و 90 درصدش تقلبی است. این‌ها هر دو را با هم مخلوط کرده و استفاده می‌کنند، ولی هنگام مراجعه بازرس، فاکتور زعفران اصلی را به او نشان می‌دهند. آن‌ها نیز بلافاصله به سراغ تولیدکننده اصلی می‌روند و حالا او باید ثابت کند که محصولش تقلبی نیست. این چالش ، زعفران ایران را تخریب می‌کند، زیرا همین اتفاق در صادرات هم رخ می‌دهد. 

او که یکی از صادرکنندگان زعفران به کشورهای حاشیه خلیج فارس است می‌افزاید: از آنجا که زعفران هندی هم به ایرانی شبیه و تشخیص آن دشوار است، هم فروشنده داخلی، هم تولیدکننده و هم صادرات را تحت‌الشعاع قرار داده و سود سرشاری برای کسانی که این کار را انجام می‌دهند فراهم می‌آورد، ولی ضرر و زیانش دامنگیر مردم می‌شود که مصرف‌کننده نهایی هستند.

این که مصرف کننده برای خرید زعفران اصل باید چه کند خیلی پیچیده نیست، فقط کافی است بداند که در بازار آشفته روی قیمت ارزان حساب نکند که بازنده خود اوست.