اعتماد نوشت: مسدودنبودن اینستاگرام خیلی زود کاربران ایرانی را از فیسبوک بیرون کشید. البته اینستاگرام هم سال‌ها بعد فیلتر شد، اما وقتی که دیگر قاعده بازی عوض شده بود. اینستاگرام آنقدر در زیست روزمره مردم ایران جا گرفته بود که با فیلترشدنش هم کسی جایی نرفت؛ ماندند و پس گرفتند.
گزارش‌های غیررسمی می‌گویند بیش از ۴۰ میلیون ایرانی کاربر اینستاگرام هستند و این شبکه، پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی در ایران است. مدارای مسدودکنندگان اینترنت در ایران با این شبکه اجتماعی بسیار بیشتر از شبکه‌های اجتماعی بود. در حالی که دیگر شبکه‌های اجتماعی با مسدودسازی و فیلترینگ دولتی مواجه بودند، اینستاگرام تا سال‌های اخیر یکی از آخرین شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی بدون فیلتر در ایران بود و حتی مدتی صحبت از «فیلترینگ هوشمند» آن بود، اما بالاخره در انتهای شهریور ۱۴۰۱ و به دنبال اعتراضات به مرگ مهسا امینی، اینستاگرام هم فیلتر شد.
این اتفاق درست زمانی رخ داد که اینستاگرام فراتر از یک شبکه اجتماعی، تبدیل به پلتفرمی درآمدزا برای هزاران کسب‌وکار ایرانی شده بود و کسب‌وکار‌های خانگی زیادی هم بر روی این پلتفرم شکل گرفته بود. بر اساس گزارشی که استارتاپ پادرو در سال ۱۴۰۱ منتشر کرد، شهریور ۱۴۰۱، قبل از فیلترشدن اینستاگرام، حدود ۶۳۰ هزار فروشگاه فعال اینستاگرامی وجود داشت که بیش از نیمی از آن‌ها تا ماه‌ها بعد هم نتوانستند کسب‌وکار خود را دوباره فعال کنند.
برخلاف کانال‌های تبلیغاتی سنتی که اغلب نیازمند سرمایه‌گذاری زیادی بودند و بازگشت سرمایه در آن‌ها نامشخص بود، اینستاگرام به کسبوکارها امکان می‌داد با کمترین هزینه، محصولات و خدمات خود را به صورت بصری به مخاطبان هدف ارایه دهند. علاوه بر این، الگوریتم اینستاگرام که محتوای تصویری را بر اساس میزان درگیری کاربران اولویت‌بندی می‌کرد، به کسبوکارها امکان می‌داد تا دیده‌شدن خود را بر اساس کیفیت و جذابیت پست‌های‌شان افزایش دهند. این قابلیت‌ها، تحولی اساسی بود که زمین بازی را بین برند‌های شناخته‌شده و تازه‌وارد‌ها هموارتر می‌کرد.
با این حال، هیچ‌کدام از این‌ها مسوولان را متقاعد نکرد که دست از فیلترکردن پرکاربرترین شبکه اجتماعی در ایران بردارند. از آن سو، کاربران بودند که رفتار متفاوتی از خود نشان دادند. کمی که محدودیت‌های اینترنتی روز‌های اعتراض کمتر شد، کاربران با فیلترشکن به این شبکه اجتماعی بازگشتند. در گزارشی که موسسه پژوهشی دیتاک در مورد میزان فعالیت کاربران ایرانی در اینستاگرام منتشر کرده، آمده است: «بسیاری از کاربران ایرانی تصور داشتند با فیلترینگ اینستاگرام، این شبکه اجتماعی نیز همچون فیسبوک از رده‌بندی شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار ایرانی خارج می‌شود؛ اما داده‌های دیتاک نشان می‌دهد که پس از اعتراضات، حجم محتوای عمومی این بستر به مرور افزایش یافت.»
یافته‌های دیتاک نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۱ از ۶ میلیون اکانت پابلیک ایرانی در اینستاگرام ۴۵۰ میلیون پست منتشر شده و کاربران ایرانی در هر ثانیه بیش از ۲۵ هزار بار پست‌های اینستاگرام را می‌بینند.
در گفتگو‌های روزمره ایرانیان، توییتر فضایی سیاسی‌تر تلقی می‌شود و اینستاگرام را بیشتر شبکه‌ای «زرد» می‌نامند، اما کاربران اینستاگرام، به‌خصوص کم‌سن‌و‌سال‌ترها، می‌گویند اینطور نیست که اینستاگرام فقط برای سرگرمی باشد. دلارام، دانش‌آموز سال یازدهم متوسطه که صفحه‌ای با ۳۰ هزار دنبال‌کننده در اینستاگرام دارد، می‌گوید: «اینستاگرام خیلی بزرگ است. همه‌جور محتوایی هم تویش پیدا می‌شود. به خودتان بستگی دارد که چه کسانی را دنبال کنید. همین اینستاگرام به خود من چیز‌هایی یاد داده که ۱۰ سال دیگر مدرسه بهم یاد نمی‌داد. چرت و آشغال هم کم نیست توش ولی می‌توانید انتخاب کنید چی را دنبال می‌کنید.»
او درباره تأثیر فیلترشدن این شبکه اجتماعی معتقد است: «اولش که فیلتر کردند و اینترنت را بستند، مخاطبای همه ریزش کرد ولی الآن از قبل فیلتر هم رشد پیج من بیشتر بوده. الآن بیشتر برای دسترسی به برنامه‌های فیلترنشده مثل اپ‌های بانکی به دردسر می‌افتیم تا برنامه‌های فیلترشده. دیگه فیلترشکن‌ها ۲۴ ساعته روشنه.»
با این حال، فیلترینگ این شبکه اجتماعی چندان بی‌اثر نبوده است. پریسا، ۲۱ساله و صاحب کسب‌وکاری اینستاگرامی، درباره وضعیتش می‌گوید: «شرایط بسیار سختی برای من و کسب‌وکارم بود. اینستاگرام پلتفرم مهمی برای آدم‌هایی مثل من است تا به مشتری دسترسی پیدا کنیم. وقتی که دولت اینستاگرام را فیلتر کرد، ضربه بزرگی به من وارد شد. اول فکر کردم ممکن است یک اختلال موقتی باشد، اما فیلترینگ چندسال طول کشیده است و در این مدت فروش من به‌شدت کاهش یافته است. این فوق‌العاده خسته‌کننده است.»
پریسا ادامه می‌دهد: «فیلترینگ من را مجبور کرده است که از کاربرانم بخواهم به پلتفرم‌های داخلی مثل روبیکا و ایتا بیایند، اما کلی سر این فحش خورده‌ام و کمتر از پنج درصد مشتریانم حاضر شده‌اند در کانال روبیکا عضو بشوند. به نظرم دولت دارد کسب‌وکار‌های کوچک را خفه می‌کند.»
او همچنان امیدوار است که مسوولان در سیاست فیلترینگ تجدیدنظر کنند. «این کار به کسبوکارها آسیب می‌زند. رویای من این است که کسب‌وکار کوچکم را بین‌المللی کنم، اما این فیلتر‌های فعلی این کار را بسیار دشوار می‌کنند. تنها کاری که می‌توانم انجام دهم این است که تا جایی که می‌توانم خود را تطبیق دهم و به استقامت ادامه دهم.»
عده‌ای هم از سیاسی‌شدن اینستاگرام گلایه دارند و می‌گویند این کار «نمی‌گذارد مثل بقیه مردم دنیا زندگی کنیم». علی، ۱۷ساله، در این باره می‌گوید: «این فیلترینگ اینستاگرام دیگه واقعا دیوانه‌کننده شده! من نه سیاسی‌ام نه هیچی، فقط می‌خوام زندگی کنم. همین الآن نصف عکس‌های اینستاگرام لود نمی‌شود!»
او می‌گوید اینستاگرام کلی محتوای مفید برای بدنسازی‌اش دارد، اما بخش زیادی از آن‌ها را از دست می‌دهد. علی اضافه می‌کند: «صادقانه بگویم، من واقعا برایم مهم نیست که دلایل فیلترینگ چیست. من می‌خواهم بهترین زندگی نوجوانی‌ام را داشته باشم، این را کسی می‌فهمد؟ این خیلی خواسته زیادی است که بتوانیم به مسخره‌بازی‌کردن و سلفی‌گرفتن خودمان بپردازیم؟» با همه این‌ها، وعده رفع فیلتر از اینستاگرام همیشه وعده‌ای سر خرمن بوده است و هرگز محقق نشده است. کاربران هم سعی کرده‌اند خود را با شرایط جدید تطبیق دهند و حتی از مجهزبودن کاربران ایرانی به فیلترشکن استفاده کنند و کار خود را در فضا‌هایی مثل یوتیوب که امکان درآمدزایی ساده‌تری هم دارند، بسط بدهند و از آن طرف، تحریم‌ها هم امکاناتی را برای نقد کردن درآمد‌های دلاری فراهم کرده است که «یوتیوبر‌شدن» را آسان‌تر هم کرده است.
