روزنامه جهان صنعت نوشت: «گشت ارشاد برای مدیران داریم، نه مردم» این جمله را ابراهیم رییسی رییس‌جمهوری وقت بارها در دوران تبلیغات خود بیان کرد. قرار بود به جای اینکه زنان و دختران را به زور سوار بر ون کنند و زمینه‌ساز حوادث تلخی مانند قصه پرغصه مهسا امینی شوند، با مسوولان خطاکار برخورد کنند اما «گشت ارشاد» تحت عنوان «طرح نور» دوباره به خیابان‌های سراسر ایران برگشت؛ موضوعی که در تعطیلات نوروز «احمدرضا رادان» فرمانده کل انتظامی کشور با بیان اینکه موضوع کشف حجاب یکی از دغدغه‌های مهم مردم متدین و آحاد جامعه است، اعلام کرد: «پلیس از ۲۶فروردین گذشته با این موضوع در سه حوزه معابر عمومی، خودرو و اماکن برخورد می‌کند.» حال این روزها ون‌های سفیدی که قرار است دختران و زنان را «ارشاد» کنند، در تمامی میادین اصلی شهرها قابل مشاهده هستند.
هرچند «لایحه عفاف و حجاب» به صورت قانون ابلاغ نشده اما ون‌های «گشت ارشاد» با ظاهری جدید برگشته‌اند. این بازگشت بعد از وقایع شهریور ۱۴۰۱ واکنش‌های زیادی را برانگیخته و حتی صدای نمایندگان مجلس را هم درآورده است. یکی از آنها «علیرضا بیگی» نماینده مجلس است که درباره بازگشت گشت ارشاد و نقش دولت به «انتخاب» گفت: «گشت ارشاد طرح دولت است. لایحه دولت برای عفاف و حجاب چندی پیش به مجلس آمد و در کمیسیون فرهنگی پیگیری شد. وزارت کشور موضوع گشت ارشاد را اداره می‌کند. من به عنوان نماینده مردم چندین بار وزیر کشور را مورد سوال قرار دادم و به همین واسطه رد‌صلاحیت شدم. درخصوص حوادث ۱۴۰۱ و غلط بودن کارکرد وزارت کشور و نیروی انتظامی، وزیر کشور را استیضاح کردیم و در جلسه شورای نگهبان به من گفتند که شما به خاطر مواضع‌تان بابت گشت ارشاد و حوادث ۱۴۰۱ رد‌صلاحیت شده‌اید.» او افزود: «کسی از مجلس بابت بازگشت گشت ارشاد کسب نظر نکرده و دولت و وزارت کشور راسا گشت ارشاد را اداره می‌کنند.»
خشونت عیان در برخورد با حجاب
رفتارها حین بازداشت واکنش‌های زیادی را برانگیخته است تا جایی که برخی از حقوقدانان اینگونه رفتارها را با توجه به فرمایشات رهبر معظم انقلاب خلاف قانون دانستند. «محسن برهانی» حقوقدان یکی از منتقدان ظهور دوباره گشت ارشاد است، او در گفت‌وگو با روزنامه اعتماد بیان کرد: «نیروی انتظامی حتی حق دادن تذکر لسانی را هم ندارد. کجای قانون آمده که نیروی انتظامی باید تذکر لسانی یا غیرلسانی بدهد.» وی همچنین تاکید کرد: «رهبر معظم انقلاب در همین اواخر تصریح کردند که رفتار خلاف قانون حرام است. آقایان مراقب باشند مرتکب اعمال حرام‌های مختلف به اسم دفاع از حجاب نشوند. اگر عدم رعایت حجاب به علت غیرقانونی بودن حرام است، اقدامات مختلف خلاف قانون فراجا، حرام‌های متعدد و بسیار محسوب می‌شود که همگی آنها به علت تعرض به حقوق مردم حق‌الناس است. نقض حق‌الناس قطعا سنگین‌تر از نقض حق‌الله محسوب می‌شود. ضمن اینکه نباید فراموش کرد که آزموده را آزمودن خطاست.» با این حال تصاویری که از این بازداشت‌ها در رسانه‌ها منتشر شده است، هر بیننده‌ای را مضطرب می‌کند، به خصوص اگر زن باشد. این روزها بسیاری از زنان اگر حجاب هم داشته باشند، باز هم تردد در خیابان به خصوص هنگام استفاده از مترو برایشان سخت شده است و دیگر مانند گذشته احساس امنیت نمی‌کنند.
اطلاعیه‌های نیروی انتظامی
نیروی انتظامی در چندین اطلاعیه اعلام کرده است که با هرگونه رفتار و کنش اشتباه احتمالی ماموران نیز برخورد خواهد شد. در اطلاعیه شماره سه فرماندهی انتظامی کشور درخصوص «طرحِ نور» (عفاف و حجاب) آمده است: «با اجرای طرح نور از روز شنبه ۲۵فروردین ۱۴۰۳ اکثر بانوان این مرز و بوم با مجریان قانون و حافظان امنیت در تعامل، همکاری و همراهی بوده‌اند. گزارش‌های میدانی و بررسی‌های دقیق ابزار هوشمند نشان داده است که وضعیت عفاف و حجاب در سطح کشور نسبت به قبل از اجرای طرح مطلوب‌تر بوده و این شرایط در روزها و هفته‌های آینده روند بهتر و مناسب‌تری خواهد داشت. بر این اساس اجرای طرح نور منطبق با خواست و ساخت عمومی جامعه و مسوولان اجرایی کشور و براساس وظایف محوله به پلیس به عنوان مجری قانون در کنار دیگر ماموریت‌های امنیتی و انتظامی، تداوم خواهد داشت و برخی شیطنت‌های رسانه‌ای توسط جریان‌سازی معاندین در اجرای سناریو‌های ساختگی بر عزم و اراده پلیس تاثیری نخواهد داشت. ناگفته پیداست که پلیس عاری از خطا و اشتباه نبوده و با هرگونه رفتار و کنش اشتباه احتمالی ماموران نیز برخورد خواهد شد. فضای فعلی و راهبرد فراجا در شرایط کنونی حفظ نظم و انضباط اجتماعی در قالبی ایجابی و تذکره‌ای است و صرفا با هنجارشکنانی که به حریم و حرمت شهروند ایرانی تعدی می‌کنند برخورد قانونی توام با دقت و حساسیت خواهد کرد.»
تذکر مهم دفتر رهبری به برخی مسوولان در حوزه حجاب
چند روز پیش «مهدی فضایلی» عضو دفتر رهبر معظم انقلاب درباره کشف حجاب از دیدگاه مقام معظم رهبری در حساب کاربری خود در ایکس نوشت: «کشف حجاب هم حرام شرعی است، هم حرام سیاسی است. منتها دشمن با برنامه و نقشه وارد این کار شده، ما هم باید با نقشه و برنامه وارد بشویم؛ کارهای بی‌قاعده و بدون برنامه نباید انجام بگیرد.» وی افزود: «به تازگی برخی مسوولان به دلیل کارهای بی‌قاعده تذکر دریافت کرده‌اند.»
عدم تشکیل پرونده قضایی ای زنان
با اینکه براساس آمار تایید نشده تعداد بازداشتی‌ها از ۲۵فروردین تاکنون کم نبوده اما دادستان کل کشور با بیان اینکه بنا نداریم برای نوامیس این مملکت پرونده قضایی درست کنیم و بعد از تذکر و تعهد و اصلاح پوشش فرد به منزل برمی‌گردد، گفت: «اکثر زنان بعد از تذکر نسبت به اصلاح وضعیت پوشش خود اقدام می‌کنند.»
حجت‌الاسلام محمدکاظم موحدی‌آزاد با اشاره به اینکه بی‌حجابی جرم مشهود است، اظهار داشت: «به نیروهای فراجا تاکید می‌کنم که در اصلاح وضعیت عفاف و حجاب بکوشند ولی در این موضوع مراعات حد و حدود و حریم‌ها را داشته باشند. بسیاری از بانوان که حجاب شرعی را مراعات نمی‌کنند فرزندان همین سرزمین و دختران و خواهران ما هستند که دچار اشتباهاتی شده‌اند و فریب خورده‌اند.»
به استناد کدام قانون ماموران با این شیوه با زنان برخورد می‌کنند؟
واکنش‌ها به بازگشت گشت ارشاد به خیابان‌ها ادامه دارد. در جدیدترین واکنش به این تصمیم وزارت کشور، جلال محمودزاده نماینده مهاباد و منتقد مجلس یازدهم در خصوص موضوع گشت ارشاد و حجاب‌بان‌ها، در یادداشتی خطاب به وزیر کشور که انتخاب منتشر کرده، نوشت: «اخیرا شاهد برخوردهای غیرمتعارف و غیرقانونی افرادی تحت عنوان حجاب‌بان یا گشت ارشاد در قالب طرح نور با بانوان و دختران دانشجو در سطح کشور هستیم که این امر باعث درگیری‌هایی بین ماموران گشت امنیت اخلاقی با بانوان در خیابان‌ها شده است. متاسفانه این برخوردها با ادعای اجرای قانون صورت می‌گیرد، این در حالی است که قانون عفاف و حجاب که به دلیل داشتن ایرادات قانونی، شکلی و شرعی بارها توسط شورای نگهبان مورد ایراد قرار گرفته و هنوز هم نهایی نشده است، بنابراین جناب وزیر سوال اینجاست که به استناد کدام قانون ماموران به خودشان اجازه می‌دهند با این شیوه با بانوان برخورد کنند؟ جنابعالی به عنوان متولی امنیت کشور باید مجری قوانین باشید نه اینکه اجازه دهید برخلاف ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی بانوان را با قهر و تهدید سوار بر خودروهای گشت نمایند! تا کی می‌خواهید به این شیوه نادرست برخورد با مقوله حجاب را ادامه دهید؟»
از تجربه تلخ ۱۴۰۱ عبرت نگرفتیم
دکتر معصومه ابتکار معاون امور زنان دولت دوازدهم با تاکید بر اینکه همواره با مقوله گشت ارشاد مخالف بوده است، گفت: در ابتدای امر باید به این نکته اشاره کنم که موضوع حجاب در آنچه که در قرآن کریم آمده بسیار فراتر از بحث صرفا پوشش زنان است، چراکه حجاب در قرآن کریم نه‌تنها زنان بلکه شامل مردان هم می‌شود. هدف از آن هم حفظ عزت، سلامت و مقابله با خشونت علیه زنان است. چنین بحثی هم در آیات مربوط به حجاب و هم نوع رویکردی که نسبت به حجاب زنان مسلمان داشتند، قابل مشاهده است چراکه زنان آن دوران حجاب را نوعی هویت می‌دانستند که به آنها عزت و شخصیت می‌داد همچنین هنر، فکر، اندیشه و انسانیت آنها را از جنسیت‌شان متمایز می‌کند. این در حالی است که متاسفانه نتوانستیم این موضوع را در ایران به دلیل نوع رفتارهای توام با اجبار و خشونت برای زنان به خصوص نسل امروز به درستی انتقال دهیم. اینگونه رفتارهای اشتباه منجر به مقاومت و تقابل زنان با حاکمیت شده است.
وی افزود: آن دوران که معاونت امور زنان دولت دوازدهم را برعهده داشتم، مطالعات زیادی در این خصوص انجام و ارائه شد. در این مطالعات کاملا مشخص شد که روش اجبار و برخوردهای توام با خشونت نتیجه‌بخش نبوده است. چه‌بسا جامعه به سمتی می‌رود که الگوهای خودش را انتخاب می‌کند. متاسفانه نتیجه این مطالعات آن‌طور که باید مورد توجه سیاستگذاران عرصه مسائل مذهبی و تبلیغات اسلامی و غیره قرار نگرفت.ب
دکتر ابتکار با اشاره به اتفاقات تلخ وقایع ۱۴۰۱ بیان کرد: به نظرم مسوولان نباید تجربه تلخ وقایع سال ۱۴۰۱ را فراموش کنند، زیرا شرایط بسیار دشواری برای کشور پیش آمد. این در حالی است که حاکمیت می‌توانست از ابتدای امر با حذف گشت ارشاد از وقوع رخدادهای ۱۴۰۱ پیشگیری کند، اگرچه باز هم پس از آن حادثه ناگوار می‌توانستند با یک عذرخواهی و پذیرش اشتباه مانع بروز چنین حوادث آسیب‌زننده‌ای شوند. آن دوران همگان شاهد اتفاقات ناخوشایندی برای مردم و ایران عزیزمان بودیم. او ادامه داد: حضور دوباره گشت ارشاد در خیابان‌های سطح شهر بسیار تعجب‌آور است، چراکه کاملا مشخص است در این سال‌ها و به خصوص تجربیات سخت و تلخ سال ۱۴۰۱ درس عبرت نگرفتیم. وقتی دولت‌ها نتوانند از رفتارهای اشتباه خود درس عبرت بگیرند، نهایت مشکل است، البته اگر نخواهیم الفاظ بی‌خردی را به کار ببریم. براساس گزارش‌ها از شیوه برخورد دوباره گشت ارشاد در خیابان‌ها مشخص است که نه‌تنها آسیب بسیار جدی به روح و روان زنان زده می‌شود بلکه کل جامعه را هم درگیر کرده است همچنین به اعتقادات مردم هم آسیب جدی میزنند. به همین دلیل مردم از این رویکرد بسیار دلخور و ناراحت هستند.
برخورد با زنان
معاون امور زنان دولت دوازدهم گفت: جمهوری اسلامی ایران با سرمایه‌گذاری بلند‌مدتی که طی دولت‌های متوالی بر توان موشکی خود به دست آورده، توانسته عملیات بسیار افتخارآمیزی را با قدرت و درایت و دقت زیاد علیه تهدیدات رژیم صهیونیستی انجام دهد که انسجام و حس غرور ملی را ارتقا بخشید اما همزمانی این مساله با عملیاتی در کف خیابان در مقابله با زنان و دختران سراسر کشور لطمه جدی به جامعه وارد کرد که منجر به عامل تفرقه و سرافکندگی شده است. امیدوارم سریعا مسوولان ذی‌ربط نسبت به آن بازنگری کنند، زیرا این روش‌های خشونت‌آمیز با آموزه‌های دینی ما سازگار نیست. آنها باید در برخورد با افراد جامعه تجدیدنظر جدی کنند.
طرحی شکست‌خورده
دکتر سعید معیدفر رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران با اشاره به اینکه ارزش‌های حاکمیت با جامعه در تضاد است، گفت: متاسفانه این روزها شاهد وقوع وضعیت دردناکی در جامعه هستیم. به نظرم وقتی ارزش‌های حاکمیت با هنجارهای اجتماعی در تضاد قرار می‌گیرد، شاهد یک وضعیت دشوار در جامعه می‌شویم. در نقطه مقابل این ماجرا مخالفت علنی نیمی از جمعیت کشور با ارزش‌های حاکمیت است. این وضعیت دوگانه نه‌تنها موجب فشارهای عمیقی بر حاکمیت می‌شود، بلکه سرمایه اجتماعی هم نابود می‌شود. به طور معمول نیروهایی که بر این موضوع گمارده شده‌اند، خود جزئی از همین جامعه هستند بنابراین در پس ذهن بسیاری از این افراد اینگونه برخوردهای قهری مطلوب نیست.
وی افزود: برخلاف تصورات وضعیت حجاب در ایران از تحولات سال ۱۴۰۱ نشأت نمی‌گیرد، بلکه این رویه به تدریج و طی سال‌های متوالی تغییر کرده است. به نوعی سبک زندگی بسیاری از مردان و زنان به خصوص جوانان طی سال‌ها دستخوش تغییر شده است. البته شاید توجهی به سبک زندگی و نوع پوشش مردان نشود اما طبق مشاهدات آنها هم دچار تغییراتی شده‌اند. در هر صورت بخش عمده‌ای از زنان به صورت غیر‌ارادی دیگر نمی‌توانند خود را با ارزش‌های حاکمیت سازگار کنند. همین امر فشار روحی و روانی سنگینی برای زنان به وجود می‌آورد.
ترس زنان از تردد در خیابان‌ها
رییس انجمن جامعه‌شناسی با تاکید بر وضعیت بحرانی‌ای که این روزها گریبان زنان را گرفته است، بیان کرد: با تردد در مترو و خیابان هر روز شاهد رویدادهای مختلفی هستم. این روزها تنها زنانی که پوشش‌شان مورد قبول حاکمیت نیست، در فشار روحی و روانی قرار ندارند، بلکه زنانی که حجاب دارند هم به دلیل هجمه‌ای که نیروهای امنیتی در خیابان ایجاد کرده‌اند، دچار استرس و اضطراب شده‌اند. برخی از زنان در مترو با اینکه حجاب دارند هر لحظه از اینکه مورد خشونت قرار بگیرند، می‌ترسند. چنین وضعیتی پیامدهای بسیار هولناکی برای جامعه دارد.
او ادامه داد: مهم‌ترین پیامد اینگونه رفتارهای قهری، بروز مشکلات روان‌شناختی مانند وحشت، اضطراب، ترومای بعد از حادثه و احساس عدم امنیت برای نیمی از جمعیت کشور است. چنین مشکلاتی می‌تواند بیماری‌های روانی سهمگینی را در جامعه ایجاد کند چراکه با بازداشت یک زن، خانواده او هم درگیر می‌شود.
دکتر معیدفر با تاکید بر اینکه باید به بهداشت روان جامعه اهمیت داد، بیان کرد: چنین رفتارهایی برای یک جامعه سالم مناسب نیست. وقتی احساس می‌کنیم که ارزش‌های حاکمیت با هنجارهای موجود در سطح جامعه یکی نیست، طبیعی است که با اعمال فشار و خشونت سلامت روح و روان جامعه نیز بر هم خواهد خورد. چنین موضوعی در آینده منجر به مشکلات جدی خواهد شد، چراکه زمینه‌های بروز خشونت‌های جدی اعم از درون خانواده و حتی تقابل مردم با یکدیگر ایجاد می‌شود. به نظرم چنین امری برای بقای یک نظم درست نیست. برخی مسوولان معتقدند که جامعه باید نظام و نظم داشته باشد اما آنها با اینگونه برخوردها عملا نظم جامعه را به دست خودشان بر هم میزنند و دیگران را به عنوان برهم‌زننده نظم می‌دانند. طبیعی است وقتی که زمینه‌های اجتماعی مناسبی برای اعمال یک نوع ارزش یا هنجاری از بالا وجود نداشته باشد، عکس‌العمل‌های اجتماعی شدیدی دربر خواهد داشت. به عنوان مثال زمینه‌ساز نابه‌هنجاری اجتماعی، بی‌نظمی، آسیب‌های اجتماعی و مشکلات دیگری خواهد شد.
وی افزود: به نظرم شاید حاکمیت متوجه فشارها و مداخلاتی که انجام می‌دهد، نیست چراکه بسیاری از جامعه‌شناسان بر این عقیده‌اند که بنیان اصلی برقراری نظم وجدان جمعی و ارزش‌هایی بوده که مورد پذیرش عموم جامعه است. این در حالی است که امروزه عده‌ای سبک زندگی خاصی دارند و حتی از سوی بقیه افراد جامعه مورد تعرض قرار نمی‌گیرند اما حاکمیت مستقیما درگیر آن سبک زندگی شده است. چنین شرایطی یک اشتباه بسیار بزرگ است. متاسفانه این نوع برخوردی که حاکمیت با یک عده از اقشار جامعه دارد و سبک زندگی آنها را زیر سوال می‌برد برای بقیه بخش‌های جامعه موضوع مهمی نبوده و کسی حاضر به رویارویی با این قضیه نیست. اگر نیروهای انتظامی مداخله نکنند، مردم با سبک‌های زندگی متنوع کنار یکدیگر زندگی خواهند کرد و کاری به همدیگر ندارند اما وقتی بخواهند بدون وجود زمینه‌های اجتماعی امری را بر جامعه اقنع کنند، مسلما هزینه‌های سنگینی برای ملت و دولت وارد می‌شود. حتی ممکن است به بخش‌های دیگر جامعه نیز کشیده شود زیرا بسیاری از افراد جامعه این سبک زندگی را ندارند اما از وضعیت موجود و خشونت ماموران ناراضی هستند. بنابراین در چنین شرایطی اهداف پشت اقنع به نتیجه نخواهد رسید.
جامعه دوقطبی نیست!
رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران در پاسخ به اینکه جامعه دوقطبی شده است یا خیر، گفت: اعتقادی به جامعه دوقطبی ندارم زیرا وقتی می‌توانیم جامعه را به دوقطبی بودن معنا کنیم که بخشی از مردم علیه بخش دیگر قرار بگیرند. این در حالی است که در حال حاضر هر فرد سبک زندگی خودش را دارد. مشکلی هم در جامعه وجود نداشته است. در حال حاضر به نظر می‌رسد حاکمیت می‌خواهد با اجبار و با به کار گرفتن یک سری از افراد خاص خودش ارزش مورد نظر را در جامعه اعمال کند. اسم این موضوع را دوقطبی شدن جامعه نمی‌توان گذاشت، بلکه تنها اقنع ارزش‌ها از سوی حاکمیت است، در حالی که زمینه‌های اجتماعی آن وجود ندارد.
