روفیا تیرگری خبرنگار اطلاعات نوشت: هر غمی، هر دردی و هر از دست‌دادنی با گذشت زمان تسکین می‌یابد به جز غم از دست‌دادن عزیزان که برای همیشه در گوشه‌ای از قلبمان جا خوش می‌کند.

زندگی دیگر مانند گذشته نمی‌شود و نخواهد شد ،چراکه قلب زخم‌ خورده است و درمانی وجود ندارد. مراسم گرامیداشت عزیزان درگذشته یادآور این نکته است که هر آمدنی رفتنی دارد و هر وقت زمانش برسد ما هم می‌رویم. عده‌ای این مراسم را با تشریفات و تجملات برگزار می‌کنند و برخی هم به شیوه گذشتگان و حتی ساده‌تر از آن، یاد و خاطره عزیزان سفرکرده را گرامی می‌دارند.

زرتشتیان و ترکمن‌ها از جمله اقوام ایرانی هستند که با گذشت زمان درگیر تجملات نشدند. با آن که پیرو آیین‌های متفاوت هستند اما مشترکاتی هم با هم دارند، مثلا روزهای خاصی را به درگذشتگان اختصاص می‌دهند و فقط در همان روزها خود را موظف می‌دانند که به زیارت اهل قبور بروند. همچنین هیچ‌یک از این اقوام مشکی را رنگ عزا نمی‌دانند. 

زرتشتیان و ترکمن‌ها از کسی که این دنیای خاکی را ترک کرده است همواره به نیکی یاد می‌کنند و هرگز از کاستی‌ها و بدی‌های او سخنی به میان نمی‌آورند. حرف زدن پشت سر تازه‌درگذشته را زمانی جایز می‌دانند که فقط از خوبی‌ها سخن گفته شود.

سفید، نماد پاکی و آرامش

زرتشتیان گریه و زاری و به سر و بدن کوبیدن را در مراسم یادبود عزیز سفرکرده جایز ندانسته و حتی سیاه را رنگ عزا نمی‌دانند.

مهرانگیز شه‌زادی، نماینده انجمن زنان زرتشتی در این‌باره می‌گوید: از مرگ نابهنگام یک عزیز یا جوان صد‌البته که انسان متأثر می‌شود و گریه می‌کند.

 این یک امر شخصی است ولی به‌طور‌ کلی سوگواری و گریه کردن در دین ما جایز نیست؛ چون ما راضی هستیم به امر خداوند. این یک طریقه از زندگی است. حتی ما نمی‌گوییم فلانی فوت کرد، می‌گوییم «درگذشت»، یعنی از در عبور کرد و وارد مرحله دیگری از زندگی شد. 

در مجالس یادبود ما سفید می‌پوشیم و اصلا رنگ سیاه را جایز نمی‌دانیم. سفید نماد پاکی و آرامش است. مجلس ختم که ما به آن «پُرسه» می‌گوییم، پرس‌و‌جو و احوال‌پرسی از خانواده فرد تازه‌درگذشته است. ما «آرامش‌باد» می‌گوییم، تسلیت نمی‌گوییم. 

او می‌بیند که کسانی دیگر هم در این جمع هستند که عزیزان خود را از دست داده‌اند و این امر یک روال طبیعی است و قدری آرامش می‌یابد.

یادبود درگذشتگان در آیین زرتشتی

خانم شه‌زادی درباره مراسم یادبود فرد تازه‌درگذشته می‌گوید: پس از روز خاکسپاری مراسم روز سوم و چهارم را داریم که «اوستا» خوانده می‌شود. لازم به یادآوری است که اعضای خانواده و کسانی که با فرد تازه‌درگذشته رابطه خونی دارند تا چهار روز روزه می‌گیرند و گوشت نمی‌خورند.

در مراسم روز سوم اگر غذا سرو شود غذای بدون گوشت است، مانند سیب‌زمینی، تخم‌مرغ، آش‌ ماش و.... بعد از آن مراسم روز دهم و سی‌ام را داریم که اوستا خوانده می‌شود. ما سوم و چهارم داشتیم که در اسلام شب‌هفت است.

ما مراسم روز دهم و سی‌ام داریم که در اسلام شب‌چهلم است. اسلام آمد و این مراسم‌ها را خلاصه‌تر کرد. اعضای خانواده و عزیزان هم‌خون تا اولین سالگرد درگذشت عزیز از دست‌رفته، هر ماه در همان روزی که آن عزیز دنیای خاکی را ترک کرده است روزه می‌گیرند.

بعد از اولین سالگرد تا 30 سال مراسم سالگرد برگزار می‌شود. ما بر این باوریم که بعد از 30 سال روان درگذشته تبدیل به «فروهر» می‌شود، یعنی یک مرحله بالاتر می‌رود و بعد از آن دیگر مراسم سالگرد برگزار نمی‌شود.

«لرچ» هفت ‌میوه خشک

نماینده انجمن زنان زرتشتی می‌افزاید: در مجالس ختم یا «پُرسه»، اصل اوستاخوانی و سفره‌ای است که در آن نمادهایی از امشاسپندان باشد. ما در عروسی‌ها،‌ آیین‌‌های مذهبی و مراسم سوگواری «لرچ» می‌گذاریم. «لرچ» هفت میوه خشک شامل کشمش، فندق، بادام، سنجد، انجیر، برگه زردآلو و پسته است. علاوه بر آن در مراسم سوگواری انواع حلواها هم در سفره گذاشته می‌شود.

وی در مورد خرما می‌گوید: خرما محصول عربستان است و تنها درخت میوه‌ای بود که در آن‌جا وجود داشت و پس از اسلام به ایران آمده. در آیین ما هیچ بایدی وجود ندارد؛ هر کس دلش بخواهد از خرما هم در مجالس ختم می‌تواند استفاده کند.

«درگذشت» یا غایب شد

مختومقلی، شاعر پرآوازه ترکمن می‌گوید شکرگزار خداوند باش، چراکه مرگ برای شاه و گدا برابر است. سفر مرگ سفری مشکل است، ای یاران! آن‌که به این سفر رفته بازنمی‌گردد.

دکتر احمد طاطار، نویسنده کتاب «تاتارهای ایران» می‌گوید: ترکمن‌ها خبر فوت فرد تازه درگذشته را بسیار محترمانه به اطلاع هم می‌رسانند. به‌طور مثال هیچ‌گاه جمله «فلانی مرد» را به کار نمی‌برند و آن را جمله‌ای غیرمؤدبانه و ناشیانه می‌دانند. به جای آن غالبا می‌گویند «فلانی درگذشت» یا «فلانی غایب شد».

ترکمن‌ها هیچ‌گاه پشت سر فرد درگذشته غیبت نمی‌کنند و این امر را گناهی بزرگ می‌دانند. به توصیه نیاکان ترکمن نباید درباره بدی‌های کسی که درگذشته، حتی اگر دشمن باشد، سخن گفت و شایسته آن است که درباره کارهای خوب و صفت‌های مثبت فرد تازه‌درگذشته صحبت شود.

مشکی رنگ عزا نیست

دکر طاطار می‌افزاید: شرکت زن‌ها در مراسم خاکسپاری در میان ما ترکمن‌ها جایز نیست. مردها پس از مراسم خاکسپاری به خانه برمی‌گردند و خود را به آغوش مادر، خواهر یا همسر خود می‌اندازند و با شعری که حاکی این مضمون است با گریه و زاری می‌گویند ما به خاک سپردیمش/ ما تنها برگشتیم/ ما دست خالی برگشتیم و همه با هم دسته‌جمعی گریه می‌کنند.

پس از آن در مقابل خانه فرد تازه‌درگذشته چادری برپا می‌شود. وقتی مردها برای عرض تسلیت می‌آیند در این چادر با یک پیاله چای و یک عدد خرما پذیرایی می‌شوند.

البته در گذشته خرما نبود و با نوعی شیرینی خانگی که مخصوص درگذشتگان است پذیرایی می‌شدند. خانم‌ها هم برای عرض تسلیت به خانه فرد تازه‌درگذشته می‌روند. ما مراسم سوم و هفتم نداریم. این چادرها به مدت هفت روز برپاست و هرکس توانست در این هفت روز می‌آید. البته ناگفته نماند که شب‌ها هم این چادرها برپا هستند و عده‌ای شب را در آن به صبح می‌رسانند. بعد از هفت روز، چادرها جمع می‌شوند. بعد از آن ماه‌گرد داریم، یعنی سه 30 روز مراسمی در خانه فرد تازه‌درگذشته برگزار می‌شود و بعد از آن هم مراسم شب‌چهلم است. 

مراسم ماه‌گرد تا شب اولین سالگرد ادامه دارد. بعد از مراسم چهلم، مراسم روز صدم است که در صدمین روز درگذشت برگزار می‌شود. در میان ترکمن‌ها مشکی رنگ عزا نیست اما در گذشته زنان ترکمن به مدت یک سال فقط از همان لباسی که روز اول به تن داشتند استفاده می‌کردند؛ یعنی آن را می‌شستند و دوباره به تن می‌کردند. امروزه چند نمونه از همان لباس روز اول تهیه می‌کنند تا به نظر برسد همان لباس را پوشیده‌اند. مردان ترکمن هم در ایام سوگواری همان لباسی را می‌پوشند که روز اول بر تن داشتند. 

البته مردها هم دو سه دست از همان لباس روز اول برای خود تهیه می‌کنند.

وی درباره پذیرایی با حلوا در مراسم سوگواری می‌گوید: مهمانان با یک پیاله چای و یک عدد خرما پذیرایی می‌شوند. پختن حلوا و پذیرایی با آن در مراسم سوگواری مرسوم نیست. فقط به کسانی که هنگام ظهر یا شب برای عرض تسلیت بیایند غذا داده می‌شود و همچنین به کسانی که شب در چادر می‌خوابند شام و صبحانه داده می‌شود.

روز درگذشتگان

روز قبل از عید قربان و عید فطر در میان ترکمن‌ها روز درگذشتگان نام دارد و در این دو روز نوعی شیرینی به یاد درگذشتگان پخته می‌شود که بوی آن در خانه می‌پیچد و آن را به نیت عزیزان سفرکرده برای همسایه‌ها و اهالی محل می‌برند. 

خانم تاتار، مادربزرگ ترکمن و از اهالی گرگان می‌گوید: عصر اولین روز عید فطر و عید قربان، روز درگذشتگان است و سفارش شده در این دو روز به آرامگاه‌ها برویم و به زیارت اهل قبور بپردازیم. در میان ترکمن‌ها چندان مرسوم نیست که در روزهای دیگر سال چون هنگام نوروز یا عصرهای پنجشنبه به آرامستان‌ها بروند، اما عصر روز عید فطر و عید قربان، قبرستان‌ها آکنده از آدم‌هایی است که برای زیارت اهل قبور آمده‌اند. توصیه بر آن است که این امر حتما انجام شود. درواقع پس از مراسم خاکسپاری دیگر به آرامگاه نمی‌روند.

جا سبز باد

موبد هرمز خسرویانی می‌گوید: روز 19 فروردین در آیین زرتشتی روز درگذشتگان است و در این روز خاص همه به آرامستان‌ها می‌روند، اما کسی که عزیزی را در سال گذشته از دست داده در روز اول فروردین میزبان کسانی است که برای «جا سبز باد» به خانه‌اش می‌آیند؛ یعنی جای کسی که از میان ما رفته است در سال جدید سبز باشد. عصر روز اول فروردین هم به اتفاق اعضای خانواده و دوستان به آرامستان می‌روند.