اسما پورزنگی‌آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: نخستین ماه از سال آبی جدید رو به پایان است، بی‌آن‌که خبری از بارش‌های موردانتظار باشد. پیش از این، نهادهای ملی و بین‌المللی هواشناسی، پاییز خشک و نسبتا گرمی را برای ایران پیش‌بینی کرده بودند. آنچه امروز در بسیاری از مناطق ایران شاهد آن هستیم حکایت از همین خشکی و گرما دارد. سال گذشته نیز پاییز، خشک و کم‌باران بود؛ انگار ردّ باران‌های پاییزی را پس از این فقط باید در خاطرات گذشته بیابیم!
کم‌بارشی متوالی در کنار برداشت بی‌رویه از منابع آبی در بسیاری از مناطق کشور، علاوه بر کمبود آب، فرونشست و شور شدن و خشک شدن آبخوان‌ها را نیز رقم زده است. طی ماه‌های اخیر، گزارش‌های نگران‌کننده متعددی از فرونشست در ایران منتشر شده که نشان می‌دهد این پدیده هولناک به خانه‌ها و خیابان‌های شهرها هم رسیده است.
کمبود آب دو چهره دارد، یا مقطعی است و پس از طی دوره‌ای بحرانی به پایان می‌رسد یا مزمن است. چنانچه در یک حوضه آبریز، میزان مصارف از میزان منابع موجود بیشتر شود، کمبود مزمن یا همان کمیابی آب
کارشناسان طی سال‌های اخیر کوشیده‌اند تصویر روشنی از کم‌آبی در سرزمین ایران را به نمایش بگذارند تا ابعاد این تهدید بزرگ برای همگان به خصوص بخش کشاورزی که شغل و معیشت جمعیت زیادی از ایران به رواج و حیات آن گره خورده بهتر درک شود.
تنش شدید آبی
دکتر بنفشه زهرایی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در یک نشست با موضوع «سازگاری با کم‌آبی در کشاورزی ایران» در این‌باره گفت: سرانه منابع آب تجدیدپذیر در حوضه‌های نوار شرقی و فلات مرکزی ایران به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب برای هر نفر در سال رسیده است. براساس شاخص‌های جهانی، این وضعیت نشان‌دهنده بروز مکرر تنش آبی و کمبود آب است. فلات مرکزی بیشتر کلانشهرهای مهم کشور را در بردارد، ۵۰ درصد جمعیت ایران در فلات مرکزی و نوار شرقی زندگی می‌کنند و اکنون این جمعیت با تنش «بسیار بسیار زیاد» مواجه است.
در نوار شرقی و فلات مرکزی بین ۱۶۰ تا ۱۷۹ درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر داریم. برخی شاخص‌های جهانی می‌گویند نباید بیشتر از ۴۰ تا ۵۰ درصد از این منابع برداشت کنیم؛ درحالی که ما در این مناطق که بسیار پهناور هستند و بیش از نیمی از مساحت ایران را به خود اختصاص داده‌اند بین ۱.۶ تا ۱.۸ برابر استاندارد، آب برداشت می‌کنیم. در سایر حوضه‌های آبریز کشور نیز برداشت آب، بیش از ۵۰ درصدِ توصیه شده است.
شرایط خاص ایران
این کارشناس آب با اشاره به نقشه آبخوان‌های بزرگ و به‌هم‌پیوسته‌ای که در جهان شناسایی شده و از جنس آب‌های فسیلی یا آب تجدیدپذیر هستند و همچنین مناطق فاقد آبخوان‌های بزرگ و منابع آب زیرزمینی گفت: کل ایران در محدوده مناطق فاقد آبخوان‌های بزرگ قرار گرفته است. بنابراین وقتی ایران را با بسیاری از کشورهای خشک خاورمیانه مثل شبه‌قاره عربستان یا کشورهای شمال آفریقا در خاورمیانه مقایسه می‌کنیم باید توجه داشته باشیم که این کشورها به منابع آب زیرزمینی و فسیلی بسیار عظیمی دسترسی دارند که در ایران به هیچ‌وجه چنین منابعی وجود ندارد.
وی همچنین اظهار کرد: در دهه‌های اخیر، یک‌سوم ذخایر استاتیک غیرتجدیدپذیر زیرزمینی که از نسل‌های گذشته برای ما به امانت گذاشته شده و ما باید آن را به نسل‌های آینده می‌سپردیم مصرف شده است و اگر دوسوم باقی‌مانده نیز مصرف شود، بخش فلات مرکزی و نوار شرقی ایران، جز محدوده‌های کوچکی که رودخانه‌های دائمی دارند، زیست‌پذیری خود را به‌کلی از دست خواهد داد.
کاهش بی‌وقفه منابع آب
زهرایی در بخش دیگری از اظهاراتش بیان کرد: هر اکوسیستم می‌تواند حدی از جمعیت گونه‌های زیستی را میزبانی کند و اگر از آن جمعیت و ظرفیت برد، تخطی شود آن زیست‌بوم و حوضه آبریز توان خود را برای تأمین غذا و زیست آن گونه از دست می‌دهد و بعد از آن، اگر جمعیت کاهش هم داده شود زیست‌بوم دیگر توان میزبانی جمعیت سابق را نخواهد داشت.
ایران هم ظرفیت مشخصی دارد که با سبک تولید اقتصادی و تولید غذا و محصولات متعدد و سبک زندگی که از لحاظ مصرف آب داریم از آن ظرفیت تخطی کرده‌ایم و کولپس (اضمحلال) ظرفیت برد اتفاق افتاده است که مهم‌ترین مصداق آن، فرونشست زمین و افت ظرفیت ذخیره آبخوان‌هاست.
وی افزود: در مناطقی که رسوبات ریزدانه است اگر آب زیرزمینی به مدت طولانی افت کند تحکیم خاک اتفاق می‌افتد و آن خاک دیگر امکان ذخیره آب را نخواهد داشت.
متأسفانه در اکثر دشت‌های ایران که جمعیتی ثابت دارد این اتفاق را شاهدیم. از اواخر دهه ۶۰ در کشور، افت آب زیرزمینی به صورت پیوسته و بدون این‌که تلاش‌های دولت‌ها بتواند تأثیر مستقیمی بر کاهش آن داشته باشد رخ داده و اکنون به‌جایی رسیده‌ایم که کسری تجمعی آبخوان‌های ما ۱۵۰ میلیارد مترمکعب است.
تنها در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ وسعت پهنه فرونشست در کشور سه‌برابر شده است و فقط در مناطق کویری مرکز ایران و قسمت‌هایی از نوار شرقی کشور که جمعیت زیادی ندارد فرونشست دیده نمی‌شود. در بقیه کشور، پهنه‌های فرونشست به گستردگی وجود دارد.
مرگ تراژیک آبخوان‌ها
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به پژوهشی درخصوص مرگ آبخوان‌ها در کشور گفت: با ادامه روند فعلی تا سال ۱۴۴۰ از ۶۱۰ آبخوان کشور، ۱۱۸ آبخوان از بین خواهد رفت. این اتفاق به‌صورت تدریجی رخ می‌دهد، به گونه‌ای که فقط تا سال ۱۴۱۵ در کشور، کمیت و کیفیت و عمق ۳۴ آبخوان به وضعیتی می‌رسد که بهره‌برداری از آن موضوعیت پیدا نمی‌کند. ۱.۶ میلیارد مترمکعب آب شرب از این آبخوان‌ها تأمین می‌شود. با در نظر گرفتن سرانه تولید آب شرکت‌های آب‌وفاضلاب در سال‌های اخیر، منبع آب شرب ۱۸.۴ میلیون نفر از بین خواهد رفت.
زهرایی افزود: شاهدیم که طرح‌های جدید بسیار گران‌قیمت مثل انتقال آب از دریا تعریف می‌شود برای این‌که هر مترمکعب آبی که با هزینه کم از این آبخوان‌ها تامین می‌شود را جبران کنند.
وی با بیان این‌که ۲۳۴ میلیون مترمکعب آب مورداستفاده صنعت نیز با از بین رفتن این آبخوان‌ها دیگر تأمین نخواهد شد، اظهار کرد: ۱۵.۵ میلیارد مترمکعب از آب مصرفی کشاورزی نیز از این آبخوان‌ها تأمین می‌شود که منبع جایگزینی نخواهد داشت. با یک حساب ساده از سهم اشتغال بخش‌های کشاورزی و صنعت به‌ازای هرمترمکعب آب مصرفی، بیش از ۱.۳ میلیون شغل از دست خواهد رفت.
سؤال این است که برنامه بخش کشاورزی برای جایگزینی این ۱۵.۵ میلیارد مترمکعب آب چیست؟ آیا برای این وضعیت برنامه‌ریزی خاصی انجام شده است؟
کشاورزی بدون آب
در یک نشست با موضوع «آب‌های زیرزمینی؛ بایدها و نبایدهای مدیریت توأمان آب و برق چاه‌های کشاورزی» که مدتی پیش برگزار شد، مختار کیانی، مدیرعامل شرکت دزآب و مشاور طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی به این پرسش اساسی که اگر مصرف آب در بخش کشاورزی را کم نکنیم و با همین فرمان ادامه دهیم چه اتفاقی می‌افتد، پاسخی قابل‌تأمل داد.
او گفت: در سال ۱۳۸۰ شوری سفره‌های آب زیرزمینی در کشور به طور میانگین ۳۰۰۰ بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۳۵۰۰ رسیده است. برآوردها نشان می‌دهد که با ادامه وضع فعلی، در سال ۱۴۲۰ شوری آب به ۴۵۰۰ و در سال ۱۴۵۰ به ۶۱۰۰ می‌رسد! آبیاری محصولات کشاورزی با چنین آبی باعث کاهش تولید خواهد شد.
در سال ۱۴۳۰ جمعیت کشور به ۱۰۴ میلیون نفر می‌رسد، در حالی که محصولات کمتری تولید می‌شود. در نتیجه ۳۰ درصد از محصولات استراتژیک و ۱۵ درصد از محصولات غیراستراتژیک را باید وارد کنیم!
فرونشست وحشتناک
بنا به تازه‌ترین گزارش رسمی، در حال حاضر از ۶۰۹ دشت کشور، ۴۲۲ دشت به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته است، ۳۵۹ دشت نیز با خطر فرونشست روبه‌رو هستند و آثار فرونشست در آن‌ها مشاهده می‌شود.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو، عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب با اشاره به تشدید برداشت منابع آب زیرزمینی طی دهه‌های گذشته و ابراز نگرانی از این‌که امروز فرونشست به خانه و خیابان‌ها در کلان‌شهرها رسیده است تصریح کرد: بر اساس مفاد سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی و نقشه راه آب، باید میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی به نصف کاهش یابد. بی‌توجهی به این موضوع، مدیریت فرونشست‌ها را غیرممکن می‌کند.
وی تأکید کرد: لازم است که مدیریت و مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی و نیز سایر بخش‌ها به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد.
