پرنده افسانه ای، اما خجالتی ایران را نجات دهید

ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: «میش‌مرغ»، سنگین‌وزن‌ترین پرندۀ‌ دارای قدرت پرواز در جهان است؛ پرنده‌ای افسانه‌ای و گونه‌ای یگانه و کمیاب که با همۀ کوشش‌های انجام‌شده، به‌راستی در خطر انقراض است. بر پایۀ آخرین سرشماری انجام‌شده در سال 1402، جمعیت این پرنده در کشور کمتر از سی بال تخمین زده می‌شود. 

در دهه‌های گذشته، غرب و شمال‌غرب ایران از جمله استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، کردستان، کرمانشاه و همدان، زیستگاه این پرندۀ باارزش بوده اما تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیمی به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) و گاهی شکار غیرمجاز، باعث کاهش بی‌رویۀ نسل این گونه در دهه‌های گذشته شده است.

میش‌مرغ از سنگین‌ترین پرندگان ایران است. طول بدن آن 75 تا 105 و گستردگی بال‌هایش 190 تا 260 سانتی‌متر است. نر و مادۀ این پرنده، متفاوتند و فقط پرندۀ نر دارای تغییرات فصلی است. پرندۀ نر بالغ در دورۀ جوجه‌‌آوری، سر و گردنی خاکستری روشن دارد، سینه و قسمت پایینی گردنش به رنگ دارچین با لکه‌های سیاه است و زیرتنۀ سفید دارد. یک دسته موی پَر به شکل سبیل‌هایی از قاعدۀ منقار به روی گردنش آویخته است.

در هنگام پرواز، سفیدی برخی پوش‌‌پرهای روی بال‌ها به همراه سفیدی قاعدۀ شاه‌‌پرهای ثانویه، لکۀ بزرگ و مشخصی به این رنگ، روی بال‌هایش تشکیل می‌دهند که با تیرگی شاه‌‌پرهای پرواز و پوش‌پرهای کوچک روی بال‌هایش تضاد آشکاری دارد.

در خارج از این دوره، لکۀ دارچینی سینه به رنگ خاکستری مایل به آبی بدل شده و موی‌پرهای صورت را از دست می‌دهد. رنگ پر و بال مادۀ بالغ، شبیه به نر در خارج از دورۀ جوجه‌‌آوری است. میش‌مرغ جوان، در دوران نابالغی، شبیه پرندۀ ماده با سر و گردن قهوه‌ای و کاکل تیره‌‌رنگ است.

 مدیریت کشاورزی با اولویت حفاظتی

به گفتۀ کارشناسان حیات وحش، میش‌مرغ یکی از پرندگان کمیابی است که هم‌اکنون در ایران تنها یک زیستگاه دارد. این زیستگاه، تحت عنوان پناهگاه حیات وحش «سوتاو و حمامیان» در شهرستان بوکان استان آذربایجان غربی قرار گرفته که آن نیز منطقۀ حفاظتی دیم‌زار است و گندمزارهای مردم در آن قرار دارد و در غالب این مناطق، کشت دیم گندم انجام می‌دهند؛ بنابراین، میش‌مرغ در میان گندمزارهای مردم زندگی می‌کند. البته در تابستان‌ها گاهی به مناطق اطراف پراکنده شده و در شمال استان کردستان هم دیده می‌شود. لکه‌های کوچکی تحت عنوان اراضی ملی بین این گندمزارها وجود دارد که تپه‌هایی غیرقابل کشت هستند.

این پرنده، سال‌های متمادی است در خطر جدی انقراض قرار دارد. اقدام‌های نجات میش‌مرغ از خطر انقراض تنها طی چهار پنج سال گذشته شروع شده، درحالی‌که این مدت‌زمان برای نجات این پرنده از خطر انقراض کافی نیست و باید این اقدام‌ها به‌صورت مستمر طی سال‌های آینده نیز تداوم داشته باشد.

زیستگاه میش‌مرغ به‌عنوان پناهگاه حیات وحش مشخص شده و پروژه‌های مشارکت محلی نیز برای حفاظت از این گونه در دست اجراست. از آن‌جا که میش‌مرغ در زمین کشاورزی زادآوری می‌کند، آن‌ها در میان این گندمزارها پناه‌ می‌گیرند و تخم‌گذاری می‌کنند. میش‌مرغ، معمولا دو یا سه تخم می‌گذارد. جوجه‌های این پرنده نیز تا زمانی که قدرت پرواز پیدا کنند در میان گندم‌ها پنهان می‌شوند.

پنهان شدن جوجه‌ها در گندمزارها مربوط به زمانی است که محصولات کشاورزی برداشت می‌شوند. در گذشتۀ دور که برداشت گندم‌ها با دست انجام می‌شد آسیبی به این پرنده‌ها نمی‌‌زد، درحالی‌که چندین سال است برداشت گندم به‌صورت مکانیکی، موجب شده هنگام برداشت محصول، جوجه‌هایی که توانایی پرواز ندارند، به‌وسیلۀ کمباین‌ها زیر گرفته شده و از بین بروند. مسائلی همچون حضور سگ‌های بی صاحب و نزدیکی مرکز دفع پسماند نیز برای این گونه،‌ مخاطرۀ زیادی ایجاد کرده است.

ویژگی‌های زیستی

میش‌مرغ، علفزارهای باز، دشت‌ها و استپ‌های وسیع بدون درخت و مزارع گندم را برای زیست ترجیح می‌دهد و از مناطق سنگی و بسیار خشک، جنگل‌ها و تالاب‌ها دوری می‌کند. میش‌مرغ، پرنده‌ای خجالتی و بسیار محتاط است و همواره از انسان فاصله می‌گیرد و می‌گریزد. میش‌مرغ‌ها معمولا به‌صورت گروهی و در دسته‌های کوچک در حال تغذیه و پرواز دیده می‌‌شوند، ولی در دورۀ جوجه‌آوری، فقط نرهایشان دسته‌هایی تشکیل می‌دهند. این پرنده، بیشتر از گیاهان و بی‌مهره‌ها و گاهی مهره‌داران کوچک تغذیه می‌کند. جوجه‌آوری میش‌مرغ از اوایل اردیبهشت در علفزارهای باز و زمین‌های کشاورزی پهناور آغاز می‌شود.

سیستم جفت‌‌گیری این پرنده، چندهمسری و درهم‌‌ریخته است. آشیانه‌اش گودی کم‌عمق و بدون پوششی است که آن را روی زمین و در مناطق فاقد پوشش گیاهی یا با پوشش اندک و به‌ندرت بین پوشش بلند، می‌سازد.

وضعیت حفاظتی 

میش‌مرغ از پرندگان آسیب‌پذیر(UV) به‌شمار می‌رود، همچنین در ضمیمۀ II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی از گونه‌های در معرض انقراض(CITES) قرار گرفته است. در ایران نیز از پرندگان در معرض خطر انقراض معرفی شده و دارای ارزش حفاظتی است.

از مهم‌ترین عوامل تهدیدکنندۀ این پرنده در مقیاس بین‌المللی، افزایش تکه‌تکه‌‌شدگی و ازدست‌‌رفتن زیستگاه‌ها به‌واسطۀ توسعۀ کشاورزی متمرکز، برخورد با ماشین‌آلات کشاورزی مکانیزه، مسموم شدن با کودهای شیمایی و آفت‌کش‌ها، آتش‌سوزی در مراتع، شکار غیرقانونی، چرای بی‌رویه در مراتع، جنگل‌کاری، توسعۀ طرح‌های آبیاری، احداث جاده ها و افزایش خطوط انتقال برق معرفی شده است.

به گفتۀ کارشناسان حیات وحش، تعداد میش‌مرغ در کشور به بیست قطعه کاهش یافته و عدم مالکیت دولت در بخشی از اراضی محدودۀ زیستگاه میش‌مرغ در سقز، باعث شده توفیق چندانی در احیای این گونه حاصل نشود.

حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، از تلاش‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای بقای میش‌مرغ می‌گوید: در راستای حفاظت و صیانت از این گونۀ در خطر انقراض، سازمان حفاظت محیط زیست، یک محدودۀ ۲۳ هکتاری را از پیش خریداری کرد و به تملک خود درآورد. در این محدوده به‌عنوان هستۀ مرکزی زیستگاه سازمان حفاظت محیط زیست، گندم کشت می‌کند و در فصل خرداد برداشت نمی‌کند تا میش‌مرغ‌هایی که به این محدوده پناه می‌آورند، دچار آسیب نشوند.

در زمینۀ آموزش بومیان نیز اقدامات مناسبی توسط سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط زیست انجام شده است. یک پروژۀ بین‌المللی در آن‌جا تعریف شده و یک سازمان مردم‌نهاد با حمایت‌های بین‌المللی و همکاری تنگاتنگ با سازمان حفاظت محیط زیست، دست به آموزش گستردۀ بومیان زده است. در نتیجه، بومیان، احترام زیادی برای این پرنده قائل شده‌اند و در آن منطقه تقریبا دیگر چیزی به‌عنوان شکار غیرمجاز میش‌مرغ وجود ندارد. مردم می‌دانند که جمعیت این پرنده بسیار کمیاب و در خطر انقراض است و آن را شکار نمی‌کنند.

از جمله حمایت‌های مردم از میش‌مرغ این بود که به‌صورت مقطعی برخی از محصولات خود را با تأخیر برداشت کردند که این تأخیر به بقای میش‌مرغ کمک می‌کند. سازمان حفاظت محیط زیست نیز هرساله بخشی از محصولات کشاورزی را در حد توان و اعتبار محدود خود «سرپا» خریداری می‌کند که با تأخیر بیشتری برداشت شود. این کار می‌تواند به نجات میش‌مرغ کمک کند.

اکبری رایزنی با شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده از تکنیک‌هایی مانند پهپاد و تصویربرداری هوایی با تکیه بر هوش مصنوعی برای تشخیص مکان زادآوری میش‌مرغ‌ها را از دیگر اقدام‌های معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی دانست.

این مقام مسئول تأکید می‌کند: مهم‌ترین اقدامی که می‌تواند صورت گیرد این است که باید تعارضات زیستگاه‌ها و تهدیدهای موجود را کاهش و اجازه دهیم جمعیت میش‌مرغ در کلونی‌های تابستانه و زمستانۀ آن در دو استان (آذربایجان غربی و کردستان) بهتر شود. سازمان حفاظت محیط زیست در تلاش است با کاهش تهدیدها و تعارضات و فراهم کردن شرایط زادآوری و بهبود شرایط زمستان‌گذرانی برای آن‌ها بتواند جمعیت این گونه را در کشور تقویت کند.

به گفتۀ کارشناسان حیات وحش، میش‌مرغ تنوع ژنتیکی بسیار خوبی دارد و مطالعات ژنتیکی نشان داده که کاهش جمعیت این گونه، موجب کاهش تنوع ژنتیکی آن نشده است. میش‌مرغ می‌تواند با زادآوری، نسل خودش را زنده و پرشمار نگه دارد.

تخریب زیستگاه و دست‌‌اندازی انسان بر طبیعت

تعارض میان حیات وحش و جوامع انسانی از مهم‌ترین چالش‌های پیشِ رو در حفاظت از حیات وحش در جهان محسوب می‌شود. روش‌ها و راهکارهای مختلفی برای کاهش این تعارض معرفی شده و در کشور ما نیز برای رفع این تعارض‌ها اقدامات و برنامه‌های مختلفی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و نهادهای مدنی و تشکل‌های مردم‌نهاد اجرا شده است.

توسعۀ بی‌رویۀ سکونتگاه‌های انسانی و تبدیل مراتع و جنگل‌ها به اماکن مسکونی، باغ‌ها و کشتزارها و همچنین شکار بی‌رویۀ علف‌‌خواران وحشی باعث محدودیت زیستگاه‌های طبیعی و کاهش چشمگیر گونه‌های حیات وحش شده است.

یافته‌های پژوهشگران نشان داده، بومیان یکی از مهم‌ترین محورهای پشتیبان مدیریت زیستگاه‌های حیات وحش محسوب می‌شوند. آموزش و فرهنگ‌سازی بومیان و استفادۀ بهینه از ظرفیت آن‌ها در حفاظت بهتر از گونه‌های حیات وحش در منطقه و بالا بردن حساسیت جامعه نسبت به مسائل محیط زیست به‌‌وسیلۀ رسانه‌های عمومی، ازجمله اقدام‌های بنیادین است که به کاهش شدید تعارضات انسان و حیات وحش کمک می‌کند.