در باب کتابی بی نظیر

جلال رفیع: محقق فرزانه و فرهیخته، استاد محمدحسن ابریشمی، با خلق آثار ماندگار و معتبر دربارۀ زعفران ایران، پستۀ ایران، ابریشم ایران، و نیز «رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری»، بار خدمات بزرگ و ارزشمندی را در حوزۀ تاریخ و فرهنگِ کشاورزی بر دوش کشیده و خوشبختانه به سر منزل مقصود رسانده است.

آثار تحقیقی و تمدنیِ استاد ابریشمی دربارۀ فرهنگ و تاریخ و سرگذشت محصولات معیار، مانند زعفران و پسته و ابریشم، نه تنها موجب افتخار زادگاه ایشان(خراسان رضوی/تربت حیدریه)، بلکه منشاءِ مباهات کشور ایران است. این آثار ــ بدون اغراق ــ حتی در مقیاس جهانی نیز، اگر نگوییم بی نظیر، می توان گفت واقعاً کم نظیر است.

 البته نویسندۀ شهیر «محمدعلی جمال زاده»، کتاب زعفرانِ استاد را «بی نظیر» خوانده است. چنان که ایران شناس هلندی «پرفسور ویلم فلور» نیز مجموعه آثار استاد ابریشمی، به ویژه کتاب زعفران و کتاب«رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری» را بی نظیر توصیف کرده است. شادروان «دکتر احمد مهدوی دامغانی» هم همین وصفِ «بی نظیر» را به کار برده است.

محققان بسیاری با برترین تأییدها و تحسین های عالمانه از آثار استاد استقبال کرده  اند، که نوشته های آنان در چاپ های مکرّر این آثار مورد استفاده قرار گرفته و در آغاز کتاب ها منتشر شده است. برخی از آنان مانند: دکتر ایرج افشار، سیدمحمدعلی جمال زاده، پرفسور ویلم فلور ایران شناس هلندی، دکتر ارهارد کروگر استاد دانشگاه مونیخ، پروفسور فضل الله رضا، دکتر زرین کوب، و دکتر احمد مهدوی دامغانی، خود در حوزه تحقیق و تدریس از نخبگان و صاحب نظران اند.

ویژگی برجسته و ممتاز آثار استاد ابریشمی، علاوه بر جامعیّت و کثرتِ منابع مهمِ مورد مراجعه و مطالعه، پرداختن به موضوعات گوناگون تاریخی و جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی، ادبی و لغوی است. هر یک از آثار استاد را که ملاحظه می کنید، به روشنی درمی یابید که نه تنها با یک اثر پژوهشیِ کشاورزی و طبیعی، بلکه با یک اثر فرهنگی و اجتماعی و تاریخی و ادبی مواجه شده اید. با توجه به همۀ این ویژگی هاست که کتاب «پسته ایران،شناخت تاریخی» که از سوی مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده، برندۀ جایزۀ کتاب سال شده است.

کتاب پژوهشیِ «رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری»، به نوبۀ خود یک دایرة المعارف است. حتی یک تورّق معمول در این کتاب، نشان می دهد که چنین تحقیق و تألیفی با انبوه ریزه کاری ها و جزئی نگری هایش، نیازمند ذهنی نیرومند و قلمی پر توان و حوصله ای دریایی است. زیرا مطالعه و مقایسه و گزینش و جمعبندیِ نکات نغز در لا به لای نوشته های شانزده جلدی طبری(که با فهرست اعلام هفده جلد می شود) و اسناد دیگر، از عهدۀ هر نویسنده ای بر نمی آید.

 «تألیف این کتاب(رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری)، با مطالعۀ دقیق بیش از دوازده هزار و نهصد صفحۀ آثارِ محمد بن جریر طبری و حدود ده هزار صفحۀ آثار دیگر مورّخان و نویسندگانِ گذشته تا عصر حاضر، در طول شش سال انجام شده است.»

این کتاب با وجود حجم نسبتاً سنگینی که دارد، در مدتی کوتاه به چاپ دوم رسیده و نشر کسری آن را منتشر کرده است. در اینجا برای شناخت بیشتر، حد اقل، داوری و اظهار نظر دو تن از داوران و صاحب نظران را بازخوانی می کنیم.

الف- شادروان دکتر احمد مهدوی دامغانی دربارۀ کتاب «رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری» چنین نوشته است:
«این دایره المعارفی که به نام رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی در تاریخ طبری نام‌گذاری شده است، به راستی که کتاب تحقیقی عجیب و بی‌نظیری است. بندۀ کمترین، نمی‌داند در تأثیر این کتاب مستطاب در فهم و اطلاعات لغوی و تاریخی و گیاهی آن، چه لفظی را به کار برم که منطبق با واقع باشد.

 زیرا نمی‌خواهم مبالغه‌ای در وصف این کتاب مستطاب کرده باشم، و مثلاً عرض کنم «اعجاز» یا «خرق عادت»؛ ولی امیدوارم لفظ «کرامت» بر این اثر بی‌نظیر و بر مؤلف دانشمند و محقق متتبع آن، منطبق با واقع باشد.

یعنی قطعاً حق تعالی ـ جلّ جلاله ـ حضرت آقای دکتر ابریشمی ـ دامت افاضاته ـ را به «کرامتی» مکرّم فرموده است که توانسته است چنین کتاب جامع و مستندی را تألیف فرماید که این بنده عرض نمی‌کنم «مسحور» آن شدم، ولی شهدالله که «مبهوت» و «مجذوب» آن شده‌ام. و بندۀ سالخورده نود و شش ساله که عمرش را بحمدالله تعالی بیهوده صرف نکرده است، به راستی شیفتۀ این کتاب مستطاب شده‌ام.

این کتاب فی الواقع دلیل قاطعی بر همّت و پشتکار و به اصطلاح رایج «دود چراغ خوردن» مؤلف دانشمند آن است، و یادآور نام شریف بزرگانی از درگذشتگان، مانند حضرت مجلسی دوم (محمدباقر)، و جلال‌الدین سیوطی، و معاصرانی مثل مرحوم مبرور مغفور علامه دهخدا.

زیرا حضرت دکتر ابریشمی، علاوه بر شناساندن رستنی‌ها و پدیده‌های نباتی، به مناسبت هر ماده، مطالبی شیوا و دل‌انگیز از تفسیر و تاریخ و کلام و قصص تاریخ گردآوری فرموده است و جای خود را در میان بزرگان از دانشمندان معاصر، مثل مرحومان علامه دهخدا و علامه فروزانفر و علامه همائی ـ رحمه‌الله علیهم اجمعین  ـ باز فرموده است، و چنین اثری را که شایسته هزاران آفرین و احسنت است، از خود به یادگار گذاشته است./ فقیر فانی احمد مهدوی دامغانی ـ فیلادلفیا 20/02/1401»

ب- پروفسور ویلم فلور، ایرانشناس هلندی نیز دربارۀ کتاب«رستنی ها و پدیده های نباتی در تاریخ طبری» چنین نوشته است:
«بسیاری از مردم در مورد «زعفران» چیزی می‌دانند. چه به عنوان رنگ خاصی که دارد و چه به عنوان مادّه‌ای که مردم روی برنج می‌ریزند. آنها می‌توانند سایت «Ebay» را بگردند و گاهی اوقات در بخش ایران، پیشنهادهایی در مورد فروش زعفران به قیمت 3 دلار برای هر گرم ببینند، و می‌توان نتیجه گرفت که: «زعفران» باید ادویه‌ای گرانبها و ارزشمند در جهان باشد.

 بله، هست. معمولاً بیشتر مردم همین قدر در مورد زعفران اطلاع دارند. حالا همۀ آنها به کلّی تغییر می‌کنند. چرا که محمدحسن ابریشمی، کتاب جامع و کامل 700 صفحه‌ای در مورد زعفران نوشته است و نقش زعفران را در دوران‌های مختلف تاریخی و از منظرهای گوناگون گفته است...  
اگر شما هر سؤالی در مورد زعفران داشته باشید، ابریشمی برای آن جواب دارد. کتاب زعفران ابریشمی، مثل موتورهای جستجوگر «گوگل» و «یاهو» است که هر اطلاعاتی در مورد «زعفران» را در آن می‌توانید پیدا کنید. البته این کتاب دستور آشپزی یا اطلاعات بیهوده در مورد زعفران ارائه نمی‌کند. 

کتاب زعفران از دیرباز تا امروز به 5 گفتار تقسیم می‌شود و هر گفتار هم به چند بخش تقسیم شده است. در این بخش‌ها ابریشمی صرفاً در مورد واریته‌ها [ارقام] و تنوّع گیاه توضیح نمی‌دهد، بلکه دیگر نام‌های متعدد زعفران را نیز بیان می‌کند. او حتی برخی شخصیت‌هایی را که در اسم‌شان از نام «زعفران» استفاده شده است، ثبت کرده است. کتاب اطلاعات و اوصاف تاریخی گسترده‌ای در مورد انواع کاربردهای خوراکی و غیرخوراکی زعفران مانند استفاده به عنوان ادویه یا به عنوان ماده رنگی که با تلاش‌های فراوان فراهم شده است، دارد. 

یک بخش جداگانه نیز به ذکر کارکردهای زعفران در طب سنتی ایرانی اختصاص یافته که به خوبی و شیوایی، گفته‌های بخش علم مدرن امروزی دربارۀ این گیاه است. بخش آخر کتاب هم به زراعت و تجارت زعفران اختصاص دارد. ابریشمی مطالب را صرفاً جمع‌آوری نکرده، بلکه نگاه پژوهشگرانۀ عمیق هم داشته است. برای مثال، قبل از این که در مورد زراعت زعفران صحبت کند، در مورد کشت و کار آن سخن گفته است. در نتیجه این کتاب، اطلاعات بسیار گسترده و کاملی را ارائه می‌دهد. 

به خاطر نگاه جامع و داشتن نقش دایره‌المعارفی، این کتاب یک گنجینه است که صرفاً نگاه اقتصادی، اجتماعی، پزشکی ندارد و برای تاریخ دانان، بیولوژیست‌ها، مردم‌شناسان، افراد علاقه‌مند به ادبیات و شعر نیز مفید است. 

امیدوارم ابریشمی کتاب‌های دیگری مانند این کتاب بنویسد. چرا که منابع جالبی در تحقیقاتش برای این کتاب استفاده کرده  است.  باعث امیدواری است که تعداد کمی آدم با استقامت و پرتلاش وجود دارند که در مورد موضوعی هزاران صفحه را مطالعه می‌کنند و اطلاعات خوبی را تدوین می‌کنند. چه ابریشمی کتاب‌های دیگری را بنویسد یا ننویسد، همۀ اینها نشان می‌دهد که به ایران علاقه دارد. به تاریخش، به ادبیات و کشاورزی‌اش. به ایشان برای نوشتن این کتاب تبریک می‌گویم. / ویلم فلور ـ مارس 2004،اسفند 1382».