سرنوشت یخدان‌های تاریخی در ایران به کجا رسید؟
در بسیاری از شهرهای کویری ایران از جمله کرمان و یزد و اصفهان، همچنان نمونه‌هایی از یخدان‌های تاریخی وجود دارد؛ البته دیگر محلی برای تولید و نگهداری یخ نیستند و بیشتر به‌عنوان بنا‌هایی تاریخی به‌کار تماشا و تحسین فرهنگ ایرانی و قدرت نبوغ و خلاقیت معماران قدیمی می‌آیند.
اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: یخدان‌های دوقلوی سیرجان در استان کرمان یکی از انواع خاص این سازه تاریخی هستند که در دوران قاجار ساخته شده‌اند. هریک از آن‌ها حدود 7 متر ارتفاع و 9 متر قطر دارد. آنچه که از نمای بیرون این یخدان‌ها به چشم می‌آید دو گنبد خشتی بزرگ است که با یک دیوار مرتفع به یکدیگر متصل شده‌اند.
یخچال خشتی میبد در یزد نیز از دیگر نمونه‌های این بنای تاریخی است که در دوران صفویه ساخته شده و آن‌طور که گفته می‌شود تا حدود 60 سال پیش نیز فعال بوده است.
این بنا در نزدیکی کاروانسرا بنا شده بود تا کاروانیان در گرمای روزهای تابستان از یخ آن استفاده کنند.
اگرچه بیشترِ یخدان‌ها در مناطق کویری ساخته شده‌اند اما در شهرهای تبریز و ارومیه نیز نمونه‌هایی از این سازه‌ها وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به یخچال دوقوز پله ارومیه اشاره کرد.
معماری شگفت‌انگیز
پیمان سلیمانی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات درباره معماری یخدان‌های مناطق کویری ایران می‌گوید: سازه این بنا گنبدی‌شکل است. زیر این سازه گنبدی‌شکل، چاله بزرگی وجود دارد که فرم آن وارونۀ فرم گنبد بالاست؛ یک مخروط را تصور کنید که برعکس در زمین فرو رفته باشد. از مرکز به سمت بالا، این چاله با یخ پر می‌شد.
او با یادآوری این که مردمان مناطق کویری و گرم و خشک با کمک دانش و تجربه و خلاقیت خود، این سازه را برای تولید و نگهداری و ذخیره یخ در فصل زمستان به منظور استفاده در روزهای گرم تابستان احداث می‌کردند، می‌افزاید: در یخدان‌ها در پیرامون چاله یخ، حوضچه‌هایی با عمق کم وجود دارد. در فصل زمستان درون این حوضچه‌ها آب می‌ریختند. در طول روز، یال‌های دو طرف که در یخدان مویدی شهر کرمان، پیش‌آمدگی آن نمایان است از تابش نور خورشید به این حوضچه‌ها جلوگیری می‌کرد. در شب هم که دمای هوا کاهش می‌یافت. این شرایط موجب می‌شد تا آب در این حوضچه‌های کم‌عمق به‌راحتی یخ ببندد. در فصل زمستان تقریبا هر روز این کار را تکرار می‌کردند و روز بعد یخ‌هایی را که آماده شده بود می‌شکستند و داخل چاله یخ می‌ریختند.
در یخدان مویدی کرمان یکی از مسیرهای انداختن یخ به داخل چاله هنوز وجود دارد که به‌صورت سطحی شیبدار است. این مسیرهای شیبدار در دو طرف چاله یخ وجود داشت. یخ‌ها که آماده می‌شد، آن‌ها را می‌شکستند و به داخل چاله یخ سُر می‌دادند.
در گذشته برای این که یخ‌های درون چاله یخ به توده‌ای عظیم تبدیل نشود بین لایه‌های یخ، کاه می‌ریختند. علاوه بر مهیا شدن شرایط جداسازی یخ‌ها از هم، وجود کاه باعث تمیز ماندن یخ‌ها نیز می‌شد.
گنبدهای پلکانی
یخی که در زمستان در این یخدان‌ها تولید و ذخیره می‌کردند نباید در ایام تابستان آب می‌شد. برای همین، این سازه با فرم گنبدی‌شکل طراحی شده است. سلیمانی با بیان این مطلب می‌افزاید: در معماری خانه‌های مناطق کویری هم سقف‌ها گنبدی‌شکل است و در تابستان هوای مطبوع و خنکی دارد؛ این فرم‌های قوسی و ضخامت آن چنین شرایطی را ایجاد می‌کرد.
اگر به سازه یخدان‌ها دقت کنید می‌بینید روی طاق بالای گنبد، حالت پلکانی ایجاد شده است. این طراحی برای آن بود که آفتاب مستقیما بر روی این سقف نتابد، همچنین با وجود این پلکان‌ها دسترسی به ارتفاع برای مرمت و نگهداری آن نیز آسان‌تر می‌شد.
از این مسیر پلکانی به تمام سطح گنبد دسترسی داشتند و اگر این فرم قوسی‌شکل بود ولی پلکان نداشت دسترسی به آن سخت و حتی غیرممکن می‌شد.
مصالح بوم‌آورد
سلیمانی در ادامه با اشاره به این که مصالح مورداستفاده در این یخدان‌ها خشت و ملات گِل بود، توضیح می‌دهد: خشت و ملات گل، کمترین میزان دریافت حرارت را دارد. در طول روز که نور خورشید به جداره‌های ضخیم یک بنای خشت و گلی می‌تابد، تا بخواهد از این دیواره‌ها عبور کند شب فرارسیده و هوا خنک می‌شود. در ساعات شب، این حرارت به بیرون پس داده می‌شود.
در گذشته، برای احداث بناها از مصالح بوم‌آورد یعنی مصالحی که خاص همان بوم و سرزمین بود استفاده می‌کردند. در مناطق کویری، خشت به راحتی در دسترس بود. برای مرمت و بازسازی نیز از همین مصالح در دسترس استفاده می‌کردند و نیاز نبود مصالح را با مشقت و دشواری از جای دیگری بیاورند.
همبستگی یخدان و قنات
این کارشناس مرمت بناهای تاریخی درباره تأمین آب یخدان‌ها می‌گوید: در گذشته، در مناطق کویری برای تأمین آب شهرها آب‌های کوهستان‌های اطراف توسط قنات انتقال داده می‌شد. برخی خانه‌ها پایاب داشتند؛ یعنی مسیری پلکانی که از طریق آن به آب قنات دسترسی پیدا می‌کردند. کسانی هم که پایاب در خانه نداشتند از آب‌انبارهای عمومی استفاده می‌کردند. همان‌طور که آب‌انبارها از قنات‌ها سیراب می‌شدند، آب یخدان‌ها هم از قنات تأمین می‌شد.
او با بیان این که یخدان‌ها در گذشته در حاشیه شهرها احداث می‌شدند، می‌افزاید: اما الان یخدان‌هایی که باقی مانده‌اند، از جمله یخدان مویدی کرمان با قدمت صفوی، در مرکز شهر قرار دارند. بسیاری از این بناهای تاریخی تخریب شده‌اند، به‌عنوان مثال در گذشته شهر کرمان حدود 15 یخدان داشته ولی الان فقط سه سازه از آن‌ها موجود است.
کارکرد و فرم یکسان
سلیمانی در پاسخ به این پرسش که آیا اطلاعاتی در دسترس هست که به مرور زمان معماری یخدان تکامل پیدا کرده یا از ابتدا به همین شکل ساخته می‌شده می‌گوید: اطلاعات دقیقی در این‌باره وجود ندارد. چیزی که می‌دانیم این است که از لحاظ حجم و ابعاد و وسعت و تعداد یخدان‌ها، تفاوت‌هایی وجود داشته، مثلا در سیرجان، یخدان‌های دوقلو را داریم یا در خیابان زِریسف شهر کرمان، پنج یخدان در کنار هم داشتیم که البته هم‌اکنون تنها یکی از آن‌ها باقی مانده است یا در یزد یخدانی داریم که سه ردیف روی یال‌های آن ایجاد شده و بین یال‌ها حوضچه‌هایی وجود داشته است.
کارکرد همه یخدان‌ها و مصالح و فرم اصلی سازه در مناطق کویری مثل کرمان و یزد و کاشان، یکسان بوده است.
جشن یخ‌بندان
سِر جان شاردن، جهانگرد معروف فرانسوی که در دوران صفویه چندین بار به ایران سفر کرد، در یکی از سفرنامه‌های خود شرح مبسوطی از یخچال‌های سنتی ارائه می‌کند و می‌نویسد: یخ در نواحی خارجی شهر و در نقاط غیرمسقف فروخته می‌شود و طرز تهیه آن بدین قرار است که در یک محوطه، گودال عمیقی رو به شمال حفر می‌کنند و مقابل آن حوضچه‌های مربع شکلی فراهم می‌آورند. شامگاهان این‌ها را از آب مالامال ساخته و هنگامی که صبحگاهان کاملا منجمد شد، آن را با رنده باغبانی یا شن‌کش می‌شکنند و قطعه‌قطعه می‌کنند و تمام این قطعات را در گودال مزبور که توضیح داده شد، روی هم انبار می‌کنند.
سپس این حوضچه‌ها را مانند روز گذشته با آب تازه پر کرده و هنگام غروب با کدوهای قلیانی دسته‌دار، قطعات یخ گودال را آب‌پاشی می‌کنند تا بهتر به هم بچسبد. بعد از حداقل هشت روز کار مداوم به ترتیب مذکور، قطعات یخی ضخیمی به دست می‌آید.
شب‌هنگام مردم معمولی محله را جمع می‌آورند و اینان با فریاد و هلهله و شادی عظیم در حالتی که مشعل‌هایی در دور و بر گودال افروخته‌اند، با آهنگ ساز و ابزار طرب در گودال فرود می‌آیند و قطعات بزرگ یخ را روی هم می‌شکنند و میان هر دو تکه آب می‌پاشند تا بهتر به هم بگیرد.... در فصل تابستان باز کردن یخچال نیز جشن دیگری برای اهل محل فراهم می‌آورد. آنچه در یخ‌های ایران شایان توجه و مطبوع است، زیبایی و تمیزی خاص آن است؛ آبی که از دل سنگ بیرون می‌آید روشن‌تر و شفاف‌تر از آن جلوه نمی‌نماید.
آسایش اقلیمی و محیطی
سلیمانی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی در پاسخ به این پرسش گزارشگر اطلاعات که معماری یخدان و این سازه چه درسی برای معماری امروز ما دارد توضیح می‌دهد: بسیاری از کشورهای دنیا امروز به معماری سبز روی آورده‌اند؛ یعنی تولید ساختمان‌هایی که کمترین نیاز به مصرف انرژی را دارند تا استفاده از سوخت‌های فسیلی کاهش یابد. مصرف انرژی در ساختمان‌های سبز به کمترین میزان خود می‌رسد. پایه احداث چنین ساختمان‌هایی استفاده از روش‌های ساخت پیشینیان است.
در بسیاری از شهرهای ما اما به این موضوع توجهی نمی‌شود و در مناطق گرم و کویری مثل کرمان ساختمان‌هایی با نماهای شیشه و آلومینیوم و با دیوارهای نازک می‌سازیم که در تابستان گرم و در زمستان سرد هستند و مدام باید وسایل سرمایشی و گرمایشی روشن باشد و انرژی مصرف شود.
امروزه در معماری بیشتر به دنبال منفعت هستیم اما در گذشته بیشتر به فکر آسایش بودند تا منفعت.
وی با بیان این که در یک ساختمان، نیاز به آسایش محیطی و آسایش اقلیمی داریم، اظهار می‌کند: محیط سکونت و زندگی از لحاظ صدا و سرما و گرما و نور و باد باید مطلوب باشد، همچنین، متناسب با اقلیم محل زندگی ساخته شود.
بر این اساس در معماری گذشته منطقه‌ای مثل کرمان تکلیف روشن بوده که ساختمان‌ها در شمال و جنوب با چه مصالحی ساخته شود. در حال حاضر اما در کرمان و بسیاری از شهرهای دیگر کشور، متأسفانه می‌بینیم همان معماری که در شمال هست در جنوب نیز وجود دارد.
