اساطیر ایرانی در آینه های امروزی با شما حرف می‌زنند

سجاد تبریزی خبرنگار اطلاعات نوشت: «آینه‌های اساطیری» نام نمایشگاهی است که اواسط دی‌ماه در نگارخانه رسول مهر تهران برپا شد، نمایشگاهی از آثار خلاقانه‌ای که تلاش می‌کرد گذشته را در زمان حال انعکاس دهد. حضور پر رنگ هنرجویان هنرستان‌ها نشانه‌ای از جذابیت آثار دارد، هنرجویانی که با هیجان در مورد محتوا و تکنیک‌های به کار رفته در تابلوها سؤال می‌کنند.

«مریم روانبخش» و «بهاره شاملو» هر دو دانش‌آموخته طراحی گرافیک، هدفشان از ساخت این آثار را به جریان انداختن هنر دیرینه ایران در زندگی روزمره عنوان می‌کنند، شاید از این روست که آینه را به عنوان نمادی از اکنون، بستر کار خود قرار دادند؛ آینه‌هایی که وقتی مقابلشان می‌ایستی علاوه بر خود، پیشینه خود را می‌توانی ببینی.

کار دوستانه

آثار به نمایش درآمده در نگارخانه، آثاری خلاقانه است که با تشریک مساعی دو هنرمند به انجام رسیده. مریم روانبخش، طراح گرافیک و کارشناس ارشد باستان‌شناسی، درباره انگیزه‌های ساخت این آثار توضیح می‌دهد: با خانم شاملو در دوره هنرستان همکلاس بودیم و در دانشگاه هر دو گرافیک خواندیم. فاصله‌ای بیست‌ساله بین ما افتاد و بعدها از طریق شبکه‌های اجتماعی همدیگر را پیدا کردیم. در این مدت، خانم شاملو روی تکنیک‌های هنری کار کرده بود و من هم در کنار آموزش، رشته دوم باستان‌شناسی را خوانده بودم. 

وی می‌افزاید: به پیشنهاد خانم شاملو قرار شد کار مشترکی انجام دهیم. او یک کار «آینه آنتیک» طراحی و اجرا کرد و برای من فرستاد و همین مقدمه‌ای شد تا من هم به این کار علاقه‌مند شوم. طرحی که انتخاب شده بود، طرحی از دوره سلجوقی بود که به نظرم خیلی آشنا آمد و به یکی از نقش‌های ساسانی شباهت داشت. از این رو پیشنهاد دادم نقوش اساطیری ایران را بررسی کنیم و روی طرح‌های دوره ساسانی متمرکز شویم، به علت این که تأثیر زیادی بر دوره‌های مختلف از جمله سلجوقی داشته است.

نقوش ایرانی روی آینه

آثار به نمایش درآمده در نگارخانه بازتاب‌دهنده ذهنیت انتزاعی اجداد باستانی ما هستند؛ نقوشی از تاریخ. خانم روانبخش می‌گوید: تقسیم‌بندی اصلی نقوش مورداستفاده، نقوش جانوری و گیاهی است.

پارچه‌های دوره ساسانی، مخصوصا پارچه‌های زربفت، بسیار مشهور و پرطرفدار بود و بسیاری از کشورهای همجوار از آن الگوبرداری می‌کردند. برخی از کارهای ارائه‌شده در نمایشگاه از همان نقوش است. از میان نقش‌مایه‌های گیاهی، نقش «آکانتوس» خیلی تکرار شده که شبیه به برگ کنگر است.

این نقش ریشه یونانی دارد و در دوره ساسانی، ایرانیزه و با نقوش بومی ‌ایران ترکیب شده است. بعد از آکانتوس، نقش پالمت یا نخل را داریم که به شکل انتزاعی یک تکه از آن انتخاب و تکرار شده است. حاشیه دورمروارید که در نقوش ساسانی وجود دارد و اشاره‌ای است به ادیان و مذهب میترائیسم نیز دیده می‌شود که در ایران دوره اسلامی ‌به‌ویژه در دوران سلجوقی تکرار شده است.

به گفته وی، نقش نخل، نماد باروری، حاصلخیزی و به نوعی درخت زندگی محسوب می‌شد.

روانبخش به نقوش جانوری اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: نقش گریفین، تلفیقی از عقاب، به عنوان قوی‌ترین پرنده در آسمان و شیر، قوی‎ترین جانور بر روی زمین و گوش‌های اسب است که در دوره ساسانی بسیار موردتوجه بود. این موجود، حافظ قدرت در روی زمین به شمار می‌رفت و نیرویی ماورایی به عامل قدرت می‌بخشید. نقش پرطرفدار دیگر ساسانی، نقش اسب به عنوان نمادی از قدرت و سرعت است.این هنرمند به نقش خروس به عنوان نمادی از سحرخیزی و غلبه نور بر تاریکی اشاره می‌کند و می‌افزاید: خروس به شکل قرینه در دایره دورمروارید، نقشی پرکاربرد بوده که در دوره سلجوقی به شکل طاووس تکرار شده است. 

نقوش در گذر زمان

نقوش اساطیری در دوره‌های مختلف تاریخی از هم تأثیر پذیرفته‌اند. روانبخش می‌گوید: به این شکل نیست که بگوییم مثلا گریفین خاستگاه صددرصد ایرانی دارد. ما واقعا منشاء آن را نمی‌دانیم و در آناتولی، در میان‌رودان و همین‌طور در مصر دیده شده است.

 این نقش همیشه به عنوان یک نماد به کار رفته، اما نقوش مطابق فرهنگ بومی تغییرات ظاهری پیدا کرده‌اند که بسیار قابل توجه است.

وی در مورد دوره‌هایی که در آن‌ها از نقوش اساطیری استفاده شده توضیح می‌دهد: نقوش ریشه اساطیری دارند، مثلا نقش شیر در دوره پیش از اسلام بسیار استفاده شده و در ایران پس از اسلام هم بسیار پرطرفدار بوده، چرا که همیشه به عنوان نمادی از قدرت و برتری و مفاهیمی در رابطه با سلطنت به شمار می‌رفته اما این نقش از نظر ظاهری و فیگوراتیو و تزئینات، دچار تغییرات زیادی شده، مثلا در یک دوره کاملا اسطوره‌ای است و در دوره‌ای دیگر فرم رئال و واقعی‌تر به خود می‌گیرد.

مریم روانبخش ادامه می‌دهد: ما همچنین نقش شیر را به‌عنوان یکی از فرم‌های اساطیری در فرهنگ‌های دیگر بررسی کردیم.وی در پایان گفتگوی خود تأکید می‌کند: لازم است در اینجا از همکاری مسئولان اداره کل ارشاد تهران و مؤسسه‌ای که شرایط را برای برگزاری نمایشگاه فراهم کرد تشکر کنم. تمام مدیران و معاونانی که به اینجا ‌آمدند و کارها را ‌دیدند، نظرات کارشناسی و تخصصی ‌دادند و این مایه مباهات است.

تکنیک‌های مورداستفاده

تکنیک مورداستفاده برای ساخت آثار به نمایش درآمده در نمایشگاه، تکنیکی منحصر به‌فرد است. بهاره شاملو، کارشناس ارشد رشته گرافیک می‌گوید: مدت‌ها در زمینه پتینه و رزین و کارهای هنرهای تجسمی ‌فعالیت داشتم. دلم می‌خواست در مورد ایران زمین کار کنم. با دوستم خانم روانبخش به این نتیجه رسیدیم که طرح‌های اساطیری را روی تصویر اکنون خودمان بگذاریم تا مردم با دیدن آن به یاد گذشته خودشان بیفتند و این تلفیقی شود از زمان قدیم و هنر مدرن. 

وی می افزاید: پیش از این، کارهایی روی آینه انجام می‌شد که ویترای بود یا خراش‌هایی بود که پشت آینه انجام می‌شد و با آن طرح می‌زدند اما ما این کار را روی شیشه انجام داده‌ایم که تلفیقی است از تکنیک‌های مختلف با پیگمنت‌ (رنگدانه)های مختلف. طرح‌ها روی شیشه اجرا شد و بعد از آن شیشه را نقره‌اندود و جیوه‌ای کردیم و همه را به حالت آنتیک‌کاری و کریستالی در آوردیم.

این هنرمند ادامه می‌دهد: این نمایشگاه دومین نمایشگاهی است که به صورت آینه آنتیک برگزار شد ولی اجراهای آن بسیار متفاوت بود. امیدوارم با این کار قدمی در راه اعتلای فرهنگ و پیشینه ایران برداشته باشیم.

هنر بیرون از موزه

بسیاری از سبک‌ها و تکنیک‌های هنری ما به موزه رفته‌اند و در زندگی روزمره نقشی ندارند. بهاره شاملو با بیان این موضوع توضیح می‌دهد: آثار هنری در موزه‌ها نگهداری می‌شوند و مردم با آن‌ها آشنایی زیادی ندارند. بسیاری از سبک‌ها مهجور مانده‌اند. از طرفی در مورد آثار دوران پیش از اسلام به نظر می‌رسد گاردی وجود دارد، گویی هنر در تقابل با دین است. در صورتی که اگر ما آن دوره را نداشتیم، اینی که حالا هستیم نبودیم. این اسطوره‌ها باید یادآوری شوند و بدانیم که اگر این روند را طی نمی‌کردیم، به امروز نمی‌رسیدیم.

به جز این، آثار پیش از اسلام تأثیر زیادی روی دوره‌های بعدی گذاشتند، مثلا دوران سلجوقیان تأثیر زیادی از دوره ساسانی گرفته بود.

شاملو تأکید می‌کند: باید کلیشه‌ها کنار بروند تا  هنرمندان از کلیشه دور شده و کارهای خلاقانه ارائه کنند. برخی از کارهای ما از نمایشگاه حذف شد. وقتی محدودیت‌هایی به این شکل وجود دارد، ذهن من هنرمند بسته می‌شود و نمی‌توانم کارهای خلاقانه انجام بدهم. 

وی می‌افزاید: اگر من و دوستم با هم کار نمی‌کردیم، نمی‌توانستیم این پروژه را به اتمام برسانیم. مواد لازم برای انجام کارهای هنری بسیار گران و کار نیز زمان‌بر است. از طرفی شرایط ارائه کار در گالری‌ها بسیار سخت است و سنگ اندازی‌های زیادی می‌شود.

وی در پایان گفتگوی خود تأکید می‌کند: به نظرم لازم است ارگان‌ها از هنرمندان حمایت کنند، در این صورت است که اتفاقات بهتری برای هنر ایران می‌افتد. نگارخانه تأسیس می‎شود تا هنرمندان بتوانند در آن آثار خود را نمایش بدهند، نباید برای ارائه کار، انبوهی از مشکلات پیش روی هنرمند باشد.