جای این تحفه کرمانی در صادرات ایران خالی است
چالشی که در زمینه تولید پته و حتی برخی دیگر از رشته‌های دستبافته‌های داری مثل گلیم‌بافی داریم این است که زنجیره ارزش آن در حال حاضر در کرمان کامل نیست. در دوران‌های گذشته فرآیند تولید پته از تأمین پشم تا ریسندگی و رنگرزی و حتی تولید شال آن در کرمان انجام می‌شده اما به مرور زمان و با ورود ماشین و صنعت تغییراتی رخ داده است.
اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: نجمه فلسفی، دانش‌آموخته هنر اسلامی از دانشگاه هنر تهران، پژوهشگر و مدرس دانشگاه که تاکنون چندین عنوان کتاب و مقاله در خصوص پته منتشر کرده، معتقد است: طرح هر پته، منظره‌ای بدیع از گل و بوته‌های رنگین، درختان، پرندگان و حیوانات برگرفته از طبیعت و آداب و رسوم و فرهنگ کرمان را در برمی‌گیرد. نقوش پته اگر به صورت تکی باشند یا در کنار هم قرار بگیرند تغییر معنا می‌دهند.
او با بیان این که این نقوش از نیازها و کمبودهای منطقه، خواست‌ها و آرزوها حکایت می‌کند، ادامه می‌دهد: مثلا طرح بُته‌جِقه یا سرو جاودان که سر آن به سمت بالاست نماد جوانمردی و جاودانگی است یا بُته‌جِقه قهر و آشتی را داریم که یادآوری می‌کند در زندگی هم دوستی هست و هم ناملایمات. طرح شمسه می‌تواند نمادی از خورشید همیشه درخشان کویر کرمان باشد.
یک پته که به دوستی تقدیم می‌شود، براساس انتخاب تصاویر تزئینی‌اش ممکن است برای دریافت‌دارنده آن عمری طولانی یا فرزندانی بسیار یا موفقیت آرزو کند. این زبان نمادین، روزگاری به طور گسترده در بین مردم کرمان رواج داشته است.
آثاری از این هنر زنان کرمانی در موزه‌هایی از جمله آستانه شاه نعمت‌الله ولی ماهان، مخزن موزه باستان‌شناسی کرمان و در موزه‌های سایر کشورها از جمله موزه ویکتوریا و آلبرت لندن (به‌خصوص مجموعه اهدایی ناصرالدین شاه قاجار از سال 1848 تا 1896 میلادی) نگهداری می‌شود.
شیرین 40 ساله و اهل کرمان است. او که پته‌دوزی را از مادربزرگ و خاله‌هایش آموخته می‌گوید: «وقتی پته می‌دوزم، شمسه‌های طرح آن انگار نور و گرما ساطع می‌کنند و انرژی مضاعفی به من می‌دهند تا دستانم نوازشگرانه نقش‌ها را سوزن بزند.
وقت پته‌دوزی، فشار زیادی به دست و گردن و چشم‌هایمان می آید ولی همزمان با دوختن، حسی می‌گیری که نه خستگی را می‌فهمی نه گذر زمان را. وقتی دوخت پته کامل می‌شود، همان حسی را داری که یک باغبان دارد وقتی درخت‌های پرشکوفه‌اش را در بهار می‌بیند.»
دوخت پته تنها با یک سوزن و انگشتانه انجام می‌شود و نیاز به دقت و حوصله فراوان دارد. به پارچه‌ای که این سوزن‌دوزی بر روی آن انجام می‌شود «عریض» نیز می‌گویند. اگرچه در گذشته، تکه‌های پته کاربردی‌تر از امروز و روبالشی و رومیزی و پرده و سجاده‌های آن، بخش جدایی‌ناپذیر جهیزیه مادرها و مادربزرگ‌های کرمانی بوده امروزه اما بیشتر نقش تزئینی گرفته است.
پیشینه طولانی
درباره پیشینه پته‌دوزی که بنا به مستندات، مختص خطه کرمان است اطلاعات دقیقی در دست نیست اما آن‌طور که کاظم حسین‌زاده، کارشناس و معاون سابق صنایع‌دستی استان کرمان به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: قدیمی‌ترین پته‌ای که به‌طور مستند می‌توانیم از آن صحبت کنیم و در اختیار جامعه امروز قرار دارد پته مقبره شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان در استان کرمان، مربوط به سال 1285 هجری‌قمری است که در حال حاضر در موزه آستانه شاه نعمت‌الله ولی نگهداری می‌شود.
مطالعات ما نشان داده که دوران صفویه به بعد، اوج هنر نساجی و سوزن‌دوزی‌بوده است. شاید سابقه دوخت پته کرمان به قبل از این دوران هم برگردد ولی تاریخچه دقیقی از آن وجود ندارد؛ چرا که عمر محصولات نساجی آن‌قدر زیاد نیست که از آن آثاری باقی مانده باشد.
پته‌هایی متعلق به دوران افشاریه، زندیه و قاجار و پهلوی هم داریم. در دوران معاصر نیز این هنر همچنان زنده است و آثار چشم‌نوازی از پته تولید می‌شود.
حفظ اصالت و هویت
آیا بررسی انجام شده که مشخص کند این هنر در طول زمان تغییر کرده یا همچنان به سبک و سیاق گذشته در حال تولید است؟ حسین‌زاده توضیح می‌دهد: درباره هیچ هنری نمی‌توانیم به‌طور قطعی اعلام کنیم که در طول زمان تغییری نکرده است.
به هر حال، شرایط روز جامعه و تحولات اقتصادی و فرهنگی و حتی سیاسی بر هنرهای ما تأثیر گذاشته و آن را دستخوش تغییر می‌کند. همان‌طور که تئاتر و فیلم و موسیقی و نقاشی ما تغییر کرده، هنرهای دستی نیز متحول شده .
البته در حوزه صنایع‌دستی شرایط مقداری متفاوت است، چرا که اصالت و هویت هنر باید حفظ شود. تغییراتی که هنر پته‌دوزی کرمان داشته آن‌چنان نبوده که بخواهد به اصالت این هنر خدشه‌ای وارد کند.
همه هنرهایی که ما امروز داریم، یک‌سری ارزش‌های عمده دارند که هویت آن هنر به این ارزش‌ها گره خورده است. درباره پته کرمان این ارزش‌های عمده چه هستند؟ مشاور صنایع‌دستی مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان می‌گوید: بخشی از ارزش‌های هنر اصیل پته‌دوزی به طرح و نقوش آن بستگی دارد که برگرفته از فرهنگ اصیل مردم کرمان بوده و از محیط فرهنگی و جغرافیایی و شرایط زمانه الهام گرفته است.
تکمیل زنجیره ارزش
در سال‌های اخیر، هنرهای دستی کشور از شرایط اقتصادی بسیار متأثر شده است. در حال حاضر چالش‌های عمده در زمینه تولید پته چه هستند؟
حسین‌زاده پاسخ می‌دهد: چالشی که در زمینه تولید پته و حتی برخی دیگر از رشته‌های دستبافته‌های داری مثل گلیم‌بافی داریم این است که زنجیره ارزش آن در حال حاضر در کرمان کامل نیست. در دوران‌های گذشته فرآیند تولید پته از تأمین پشم تا ریسندگی و رنگرزی و حتی تولید شال آن در کرمان انجام می‌شده اما به مرور زمان و با ورود ماشین و صنعت تغییراتی رخ داده است که در پی آن، برخی کارها آسان شده ولی چالش‌هایی نیز به‌دنبال داشته، از جمله این که زنجیره ارزش در استان ما در برخی رشته‌ها آسیب دیده و الان باید تلاش کنیم تا این زنجیره تکمیل شود. در حال حاضر تنها دوخت پته در کرمان انجام می‌شود و نخ و شال و... از دیگر مناطق دیگر کشور می‌آید؛ در صورتی که در گذشته تمام این زنجیره را داشتیم.
این نکته را نیز یادآور می‌شوم که وقتی از زنجیره ارزش صحبت می‌کنیم تنها بخشی از آن به تأمین مواد اولیه برمی‌گردد و این زنجیره، مسائل آموزشی و تولیدی و تجاری و تحقیقی و پژوهشی را نیز شامل می‌شود. وی تأکید می‌کند: باید زنجیره ارزش را در رشته‌های گوناگون صنایع‌دستی از جمله پته‌دوزی تکمیل کنیم.
صنایع دستی و هویت ملی
گاهی که چنین صحبت‌هایی مطرح و بر تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات تأکید می‌شود، برخی مخالفت کرده و می‌گویند زنجیره ارزش باید براساس شرایطی که هر منطقه دارد تعریف شود. مثلا حالا که کرمان با کم‌آبی مواجه است، بهتر است که همه چیز را در کرمان تولید نکنیم.
معاون سابق صنایع‌دستی استان کرمان می‌گوید: شاید در حوزه کشاورزی بگوییم با توجه به شرایط اقلیمی استان، اگر فلان محصول را تولید نکنیم و از جای دیگر وارد کنیم مقرون به‌صرفه‌تر باشد اما در حوزه صنایع‌دستی که بخشی از آن وابسته به فرهنگ چندهزار ساله است نباید بگذاریم این فرهنگ فراموش شود و از بین برود؛ وقتی بخشی از هنر از بین می‌رود بخشی از فرهنگ و اقتصاد ما نیز نابود می‌شود.
او با تأکید بر این که در حوزه تولید صنایع‌دستی باید نگاهی متفاوت‌تر نسبت به سایر تولیدات داشته باشیم، ادامه می‌دهد: هنرهای صنایع‌دستی بخش از هویت و شناسنامه ما هستند. طرح و نقوش پته‌‌های کرمان همه معنا و مفهومی دارد که برگرفته از فرهنگ و گذشته ماست و مقرون به‌صرفه و ضروری است تا زنجیره ارزش آن را در استان تکمیل کنیم.
اگر شرایط را فراهم کنیم که مثلا شال پته در خود کرمان تولید شود صرفه اقتصادی بیشتری دارد، ضمن این که کرمان مواد اولیه بسیار مرغوب برای تولید این نوع محصولات هنری را از گذشته تاکنون داشته است. ما داریم سرمایه‌ای را که استان کرمان دارد از دست می‌دهیم و اشتغال و گردش مالی آن در مناطق دیگر است. اگر این زنجیره تکمیل و نساجی در کرمان احیا شود فقط با تولید شال پته برای هزار نفر شغل ایجاد می‌شود.
مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی کشور نیز در مراسم اختتامیه رویداد ملی کارآفرینی پته سیرجان گفته است: باید به بازارهای جهانی و محصولات جدید فکر کنیم و برندسازی پته برای حضور در بازارهای جهانی انجام شود.
موانع فروش پته
حسین‌زاده درباره وضعیت فروش داخلی پته کرمان می‌گوید: به نظر می‌رسد چون در خودِ کرمان پته را می‌شناسیم، فکر می‌کنیم همه جا آن را می‌شناسند، در صورتی که این‌طور نیست و در تولید محتوا و معرفی پته خوب عمل نکرده‌ایم. یک دلیل هم این است که دستگاه متولی حمایت نشده و منابع مالی کافی در اختیار نداشته است.
پیشنهاد ما این است که بازارسازی را دولت و بازاریابی و حفظ بازار را بخش خصوصی انجام دهد. در بازارسازی منابع مالی محدود بوده و چالش‌های زیادی به‌دنبال داشته است. ما تولید محتوای دوزبانه درباره 15 رشته صنایع‌دستی را انجام داده‌ایم ولی کافی نبوده است. به نظرم در شهر کرمان اقبال بیشتری نسبت به پته وجود دارد، تهران هم بازار خیلی خوبی دارد اما کافی نیست.
فضای مجازی خیلی به فروش پته کمک کرده است. برخی صفحه‌های اینستاگرامی در ماه بیش از 100 میلیون تومان فروش دارند.
صادرات رسمی که از مبادی گمرکات انجام شود نداریم؛ یعنی این‌طور نیست که متقاضی در دیگر کشورها داشته باشیم که از ما درخواست کند تا چند صد تکه پته بفرستیم. صادرات این کالای هنری بیشتر به‌صورت چمدانی و به شکل سوغات و رهاورد یا هدیه یا خرید توسط گردشگران بوده است.
